De hogepriesters van het populisme

De filosoof Karl Marx schreef het in 1844: religie is opium van het volk. Door te wijzen op de beloning in het hiernamaals, zouden mensen zich sneller schikken in hun levenslot zodat zij zich makkelijk laten verdoven en uitbuiten. Lenin maakte er later zelfs van: religie is opium voor het volk. Wat verdooft ons vandaag? Welke leiders verspreiden nu een roes die mensen blind maakt voor de echte maatschappelijke problemen? Het rechts-populisme overtreft wat dat betreft ruimschoots de religie.

Naast wat restanten christelijk fundamentalisme in en rond de Biblebelt kent ons land ook import-fundamentalisme van christenen en moslims. Hier groeien mensen op met een strakke religieuze ideologie die leidt tot bewustzijnsvernauwing. Hoewel? Vaak gaat het bij migranten ook om emancipatie. Voor hen kan religie een motor zijn van bewustwording, sociale erkenning en ontwikkeling.

Zelf mocht ik dat eens ervaren als freelance verslaggever van een regionale krant. Ik maakte een reportage over een Ghanese kerkdienst – ja, het swingde de pan uit! – in een grote parkeergarage in Amsterdam-Zuidoost. Ik zag en hoorde mensen die in een lastig parket zaten met tegelijk veel geestelijke en sociale ‘power’. En ook enorm veel solidariteit. Ook vanuit diverse moskeeën werken mensen aan emancipatie, dialoog en integratie en vindt sociaal werk plaats.

Toch kan godsdienst ook conservatief en benauwend zijn. En in het ergste geval leiden tot geweld. Ook in Nederland groeien mensen op in een milieu waarin vastomlijnde godsdienstige waarheden samen een gesloten ideologie vormen. De veilige wereld van de eigen groep wordt in contrast geplaatst met de boze buitenwereld.

Het grote kwaad In die zin is er relatief weinig verschil tussen fundamentalistische christenen en moslims. Sterker nog: het anti-islam sentiment dat in de SGP-achterban zo sterk aanwezig is, lijkt soms bijna op een vorm van zelfhaat. Kijk naar de overeenkomsten: het bewaken van een traditioneel rollenpatroon tussen mannen en vrouwen, het taboe op homoseksualiteit en andere onwrikbare en exclusieve waarheden op basis van een religieus boek dat ‘van kaft tot kaft’ waar is en geen ruimte biedt aan persoonlijke interpretatie.

Meer dan negentig procent van de Nederlandse bevolking is vandaag – godsdienstig of niet – stukken vrijzinniger georiënteerd. Leve de vooruitgang! Maar maakt secularisatie mensen uiteindelijk ook minder vatbaar voor een overzichtelijk verhaal, voor het denken in termen van ‘wij’ tegenover ‘zij’ en het op een simpele manier lokaliseren en adresseren van het grote kwaad?

Als ik zie hoe politici als Wilders en Baudet het doen in de peilingen, dan meen ik dat een groot deel van de Nederlandse bevolking geneigd is om zichzelf te laten meenemen in een roes. Ook CDA-leider Buma weet dit en suggereert daarom in de H.J. Schoolezing van 4 september jl. dat de autochtone bevolking (‘de gewone Nederlander’) de dupe is van een ‘mislukte integratie’ van minderheden. Buma draait deze plaat grijs en blijft hangen in cultuurpessimisme. Hij voedt daarmee negatieve gevoelens die een eigen leven leiden, vaak los van de realiteit. Met moreel leiderschap heeft dat bar weinig te maken.

Marx had gelijk. Vroeger leende vooral de gevestigde religie zich om mensen in slaap te laten sussen en te laten neerleggen bij hun lot. Vandaag zijn het de hogepriesters van het populisme die via de massamedia roepen dat zij een kant-een-klare oplossing hebben voor alle problemen. De roes is nu niet gericht op een denkbeeldige hemel, maar bestaat als doorleefde angst gevoed door rancune.

IJdele motieven De opium van vandaag wordt ingezet door mannen die tijdens hun maatschappelijke of politieke carrière tegen een grens aanlopen. Wat nu? Vanuit ijdele motieven krijgen ze de smaak van het populisme te pakken om vervolgens extreemrechtse broodjes te bakken. Soms denk ik: zouden ze zelf stiekem niet beter weten?

Dat ondertussen de beginselen van onze rechtsstaat onder druk staan, gevoelens van onveiligheid toenemen en mensen zich minder thuis voelen in Nederland, is de prijs die we met ons allen betalen. En dat door politieke keuzes de sociaaleconomische ongelijkheid groeit en een nieuwe onderklasse van zowel allochtonen als autochtonen ontstaat, wordt domweg ontkend of afgedaan als bijzaak. Om over de klimaatverandering en alle noodzakelijke maatregelen van dien nog maar te zwijgen.

Veel mensen zijn geneigd zichzelf te laten meenemen in een roes. Ze worden boos en bang bij het zien van bijvoorbeeld gesluierde vrouwen of een nieuwe moskee. Ja, het is me volkomen duidelijk. Niet de islam maar de angst voor de islam is vandaag de ultieme opium van het volk.