De God uit de bijbel is een man. Dat staat als een paal boven water

Wij hebben de oude moedergodin teruggebracht tot een sekssymbool.

In rechtzinnig protestantse kring heerst enige opschudding over God en gender. De aanleiding vormen de vernielingen die een 81-jarige gepensioneerd zendelinge aanrichtte op een tentoonstelling van het Bijbels Museum. Ze vertrapte daar beeldjes van de godin Astarte, die de bezoekers gratis mee naar huis mochten nemen. Kunstenares Marieke Ploeg had geen halve maatregelen genomen en er drieduizend vervaardigd. Ze deed dat om de vrouwelijke aspecten van God zichtbaar te maken. Tegelijk hoopte zij zo de aandacht te vestigen op de gevolgen voor vrouwen van het feit dat Hij altijd uitsluitend als man is beschouwd. 

Orthodoxe dominees hebben zich daarover in woord en geschrift opgewonden. Volgens hen bedrijft Marieke Ploeg ketterij. Zij propageert de verering van afgoden. Die predikanten hebben groot gelijk: de God van de Bijbel is wel degelijk een man. Daar valt geen speld tussen te krijgen.

De Heilige Schrift is gewoonlijk vaag over het aanzien van God. Hij verschijnt als brandend braambos of als een combinatie van storm, regen en onweer. Mozes krijgt te horen dat hij zeker zal sterven als hij Hem in de ogen kijkt. Daarnaast wordt Hij consequent als Vader aangeduid of aangesproken, juist ook door Jezus, die zich aan het publiek verkocht als Zijn Zoon.

Waarom nooit als moeder en dochter? Dat komt omdat we te maken hebben met de oppergod van een herdersvolk. De pre- en protohistoricus dr. Jan Best ontwikkelde daarover een plausibele theorie, nadat hij via de hippie trail in het Afghanistan van voor de burgeroorlogen was terecht gekomen. Hij genoot er de traditionele gastvrijheid. Hij zag daar dat de nomaden hun kudden nauwelijks in de hand konden houden. "Zodra de beesten bij het aanbreken van de lente het jonge gras in de dalen roken, gingen zij er gelijk op af. Alleen mannen in de kracht van hun leven konden ze inhalen en min of meer bij elkaar houden. De vrouwen, de kinderen, de ouden van dagen bleven noodgedwongen in de achterhoede." Mannen in de kracht van hun leven beheersen dus het bezit van de stam, concludeerde dr. Best. Dáárom hebben zij de macht. Dáárom gelden hun eigenschappen als deaal: kracht, wendbaarheid, strijdbaarheid. Geen wonder dat zij dan ook een God vereren die op hen lijkt: een machtige mannelijke leider, die ook nog eens in de hemel woont. Akkerbouwers doen dat niet. Voor hen is de vruchtbaarheid van de grond wezenlijk. Zij vereren dan ook een moedergodin die in de aarde woont en tegelijkertijd de aarde is.

Duizenden jaren voor Christus hebben in Europa en het Midden-Oosten de herdersvolken met hun hemelgoden de overhand gekregen. Je kunt dat zien aan de carrière van de aardmoedergodin. Die wordt eerst gereduceerd tot de echtgenote van de hemelgod en tenslotte tot zijn maitresse. De Asjera waar die zendelinge haar agressie op botvierde, was de moedergodin on her way down. Later zouden de Grieken en de Romeinen haar adopteren als de godin van de vrouwelijke seksuele aantrekkingskracht Afrodite/Venus.

Hier – tenslotte – liggen ook de wortels van de patriarchale samenleving.

De God uit de bijbel noemt zich Jahweh. Dat hangt samen met het Hebreeuwse woord voor "zijn". Veel gebruikte vertalingen zijn: "Ik ben die ik ben" of "Ik ben die er is". Hij is de God van Abraham, Isaäc en Jacob, een nomadendynastie die door het Joodse volk als stamvaders of aartsvaders worden beschouwd. Onder hen kwam een zeer bijzondere ontwikkeling tot stand: in tegenstelling tot alle volkeren in hun omgeving, leerden zij zich te beperken tot de verering van slechts één enkele God, de Vader die in de hemel woont. Dat is de God van de christenen en de Allah der moslims. Aanvankelijk zal men wel geloofd hebben dat de goden en godinnen van de omwonende volkeren, zoals de Kanaänieten of de Filistijnen, wel degelijk óók bestonden. Als lid van het joodse volk diende je tot hen echter een zo groot mogelijke afstand te bewaren.

Volgens het Oude Testament was het vereren van die buurgoden naast Jahweh niettemin heel gebruikelijk. Radicale elementen streden daartegen. Uiteindelijk behaalden zij de overhand. In de laatste eeuwen voor Christus erkenden de Joden slechts één enkele God, de hunne. Alle overige waren afgoden, fantasiefiguren die vereerd werden door misleide mensen. Christenen en moslims denken er van het begin af aan krek zo over. Een terzijde: onder katholieken is de verering van heiligen opgekomen als een soort alternatief voor het veelgodendom van de heidenen. Zo nam Maria de plaats in van veel godinnen. Daarbij werd niet haar vruchtbaarheid maar het moederschap benadrukt. Zo gaat zij toch lijken op een soort moedergodin wier interventie niet gemist kan worden, een echo uit een ver verleden.

Maar Maria is de uitzondering op de regel. We hebben van de moedergodin een seksymbool gemaakt en hangen ons geloof op aan een Vader die in de hemel woont. Je kunt die dominees niet tegenspreken. God is een man. Dat staat als een paal boven water.

Toch is het mogelijk een soort gendertheologie op touw te zetten. In dat geval moet je een geschiedkundige benadering van de Bijbel – of de Koran – terzijde stellen. De boeken bevatten dan een in verhalen en symboliek vervatte heilsboodschap. Zo'n benaming voor de enige God als "Ik ben die er is" wijst trouwens al op een behoorlijk abstractieniveau. Uit de heilige geschriften valt met deze benadering een nauwkeuriger karakterschets van dit Opperwezen te distilleren: Hij kent begin noch eind. Hij staat buiten de tijd. Hij is overal. Hij weet alles. Hij is oneindig goed. Hij verwacht dat men Hem als de enige God erkent en Zijn geboden volgt. De meeste christenen zeggen in tegenstelling tot de moslims: Er is één God in drie personen, de Vader, de Zoon en de Heilige Geest. Dit is voor een mensenbrein niet te begrijpen maar je moet het toch aannemen. Moslims hameren juist op de totale eenheid van God. Hoe dan ook, God is in deze opvatting niet materieel maar zuiver geestelijk. Men kan zich dan ook afvragen of je dit volmaakte opperwezen, deze pure geest, zoiets menselijks als een geslacht mag toedichten. Als je het niet laten kunt, is transgender nog het meest logisch.

Het gaat in ieder geval niet aan Asjera neer te zetten als zinnebeeld voor het vrouwelijke element in de bijbelse God. Dat is zij in essentie niet. Zij is de gedegradeerde moedergodin van de akkerbouwers. Zij is iemand anders. Bedenk daarbij, waar de bijbel zo ongeveer mee begint: God accepteert wel het offer van schapenboer Abel maar niet dat van akkerbouwer Kaïn waarna deze de eerste moord pleegt en voor straf altijd zal moeten uitkijken voor de nazaten van Abel. De geschiedenis wemelt inderdaad van zware conflicten tussen veetelers en akkerbouwers. Tot op heden. De hedendaagse burgeroorlogen in de westelijke Soedan en de overige Sahellanden hebben er veel mee te maken.

Wie op zoek gaat naar het Goddelijke met vrouwelijke, mannelijke en transgender kenmerken, kan zich beter wenden tot het hindoeïsme. Veel theologen uit die hoek beschouwen alle goden en godinnen uit hun pantheon als manifestatie van een goddelijke eenheid.

Kun je allemaal doen, maar de God van de Bijbel blijft Man en Vader.

Opmerking achteraf: al het bovenstaande afdoen met vulgair atheïsme en lulpraatjes over een sprookjesboek, daar kom je in ieder geval niet verder mee. Dat getuigt uitsluitend van gebrek aan niveau. O Heer der Heerscharen, spaar ons voor zulke reacties.

Voor het overige ben ik van mening dat het toeslagenschandaal niet uit de publieke aandacht mag verdwijnen en de affaire rond het Groninger aardgas evenmin.

Luister naar Het Geheugenpaleis, de  wekelijkse podcast van Han van der Horst en John Knieriem over politiek en geschiedenis. Nu: het populisme als oude koek.