De formatie vereist bestuurlijke vernieuwing

De motie van GroenLinks en PvdA zal hier weinig aan veranderen. Beleidspunten zoals meer investeren in de sociale advocatuur zijn prima. Maar dat verandert niets aan de verhouding tussen kabinet en Tweede Kamer. Verder is het een algemene motie waar niemand echt tegen kan zijn, maar nergens echt concreet wordt. Het volgende kabinet dat met deze motie aan de slag gaat, kan hier alle kanten mee op.

De motie is in die zin meer gericht op het doorbreken van de impasse die door de VVD is gecreëerd. De VVD houdt onverkort vast aan Rutte als premier en zet de Tweede Kamer daarmee voor het blok. Voor een partij met maar 22% van de stemmen, een wel erg ouderwetse manier van politiek bedrijven. Tot zover bestuurlijke vernieuwing vanuit de VVD en weinig vertrouwenwekkend.

Coalitieakkoord Dichtgetimmerde coalitieakkoorden en afgedwongen loyaliteit zijn de belangrijkste knelpunten als het gaat om transparantie en verantwoordelijkheid.

Partijen, huiverig als zij zijn voor electorale schade, willen vooraf het beleid tot op de punt en komma vastgelegd hebben. Zo voorkomen ze verrassingen. Het resultaat is dat het kabinet weinig tot geen bewegingsruimte heeft. Niet bij veranderende omstandigheden maar ook niet bij wijziging van politiek verhoudingen, na bijvoorbeeld Eerste Kamer-verkiezingen. Een ander effect is dat de oppositie weinig tot geen invloed heeft. De coalitiepartijen hebben zich verschanst achter het akkoord en daar heeft de kamer het mee te doen voor 4 jaar. Ook zal het kabinet er alles aan doen om die verhoudingen coûte que coûte te bewaken. Het voortbestaan van het kabinet hangt er vanaf. Hierdoor ontstaat een schizofrene verhouding tussen kabinet en kamer, binnen het kabinet, maar ook tussen het kabinet en coalitiepartijen. Het resultaat van dit alles kennen we inmiddels. Volledig ontspoord beleid.

Dynamisch akkoord Wat wel mogelijk is en de afgelopen jaren op bepaalde dossiers ook bleek, is een dynamisch akkoord vast te leggen tussen kabinet en de gehele Tweede Kamer. Per dossier worden de doelstellingen vooraf vastgelegd, die gebaseerd zijn op brede, wisselende meerderheidssteun in de Tweede Kamer. Een dichtgetimmerd coalitieakkoord is niet meer nodig en de Kamer krijgt veel meer invloed op het komende beleid. De machtsverhoudingen, op grond van aantal zetels, blijven hierbij gehandhaafd. Het biedt partijen veel meer mogelijkheid om per dossier hun invloed en profiel te doen gelden. Dan heb je per definitie een hoofdlijnenakkoord.

Voorzitters en kennis blijven in de Kamer De opstap naar het kabinet wordt door vele Kamerleden als een promotie gezien. De zichtbaarheid wordt groter en is een goede opstap naar een vervolg carrière buiten de politiek. Ook fractievoorzitters hebben die neiging, met name om het Premierschap te verwerven.  Verkiezingsdebatten ontaarden hierdoor elke keer in een wedstrijdje armdrukken tussen de grootste partijen. Elke inhoud gaat hierbij verloren. Personendemocratie is het gevolg. En dat ze als premier of een top ministerschap, ineens een dubbele pet ophebben, wordt voor lief genomen.

Alle fractievoorzitters dienen verplicht in de  Tweede Kamer blijven zitten. Vanuit die positie kunnen  ze hun partijstandpunten bewaken. Zeker als er sprake is van een dynamisch akkoord. De onafhankelijkheid ten opzichte van het kabinet neemt toe, waardoor geforceerd instandhouden van het kabinet tot het verleden behoort.

Benoemingen door Tweede Kamer De premier wordt vanuit de kamer gekozen bij meerderheid, maar kan ook een buitenstaander zijn. Het is een meer zakelijke benadering van het premierschap. En dit  geldt net zo zeer voor de ministers en staatssecretarissen. Stemmingen zijn openbaar en kandidaten dienen te ‘solliciteren’ naar de functie. Conform de wijze waarop dit in de VS gebeurt. Partijen dienen ook terughoudend te zijn om hun beste mensen in het kabinet te plaatsen. Daardoor gaat veel kennis en ervaring verloren voor de Tweede Kamer, wat de controlerende taak aantast.

Toegang ambtenaren Het kabinet wordt doorlopend geconfronteerd met allerlei detailvragen op elk dossier. Dit komt enerzijds doordat de samenleving een sterkere invloed heeft gekregen op de Tweede Kamer. Social media bepalen de waan van de dag. Anderzijds is dit veroorzaakt omdat fracties geen directe toegang meer hebben tot de ministeries en hun ambtenaren.

Deze muur dient weer afgebroken te worden. Fracties en zeker hun voorzitters dienen het dynamisch akkoord te bewaken, waar de individuele Kamerleden met hun fracties, meer op detailniveau werken. Hierdoor kunnen ontsporingen sneller gesignaleerd worden, en leiden tot bijsturing van het beleid. Omdat het akkoord dynamisch van karakter is, hoeft dit niet tot een kabinetscrisis te leiden. Men stuurt het beleid bij binnen de afgesproken hoofdlijnen.

Strafbaarheidstelling Een merkwaardig fenomeen is dat kabinetsleden en de topambtenaren volledige immuniteit genieten. Ook al maken zij zich op beleidsniveau schuldig aan strafbare feiten, tot feitelijke strafveroordeling zal het niet komen. Dat heeft de VVD onder Paars uitonderhandeld.

Er dient weer een strafmaat te komen als kabinetsleden en / of topambtenaren zich schuldig maken aan strafbare feiten. Zonder de dwang van een strafmaat, is de kans op ongewenst gedrag nu eenmaal groter. Hoe goed ze het ook bedoelen.

Burgerraad Frankrijk en Duitsland experimenteren er al mee. Geef burgers directe invloed, naast de Tweede Kamer, om op bepaalde beleidsdossiers direct en volledig invloed te kunnen uitoefenen. Deze burgerraad vervangt dan de huidige Eerste Kamer. De Eerste Kamer is te gepolitiseerd, indirect gekozen en vaak is er sprake van dubbele agenda’s. Senatoren zijn te vaak en te nauw betrokken bij specifieke organisaties, waardoor belangenverstrengeling al snel een feit is.

Het zal een kwestie van vallen en opstaan zijn. Sommige dossiers zijn dermate complex dat de Tweede Kamer hier al vaak vastloopt. Anderzijds kunnen burgers wel makkelijker en sneller leunen op belangengroepen in de samenleving die veel kennis in huis hebben. Denk aan de Samenwerkende Actiegroepen Tegen Laagvliegen (tegen Lelystad Airport).

De vraag is dan of een correctief referendum nog noodzakelijk is. Een burgerraad zou wel de mogelijkheid tot raadpleging dienen te hebben.

Constitutioneel hof Als de huidige Eerste Kamer wordt opgeheven, dient er wel een instrument te komen dat de kwaliteit en juridische houdbaarheid van wetgeving, zowel op nationaal als internationaal niveau, bewaakt. De meeste landen kennen een constitutioneel hof. Dat Nederland dat mankeert is een al jaren een duidelijk democratisch tekort.

Veel van bovengenoemde punten zijn relatief eenvoudig in te voeren. Het dynamisch akkoord is een afspraak die direct gemaakt kan worden. Sollicitaties van kabinetsleden kan bij Tweede Kamer-procedure geregeld worden. Toegang tot ministeries is een afspraak die kabinet en Tweede Kamer zonder problemen kunnen realiseren. De overige punten vereisen (grond)wettelijke wijzigingen. Daar kan het volgend kabinet mee aan de slag.