De EU-Turkije deal gaat niet werken

De EU en Turkije hebben een deal gesloten om te voorkomen dat mensen de Egeïsche zee blijven oversteken. Alleen gaat hij niet werken. De grote lijnen zijn al discutabel, de uitvoering is bij voorbaat kansloos. In NRC Handelsblad zet Stéphane Alonso de hoofdpunten van het akkoord op een rij. Alleen al dit beknopte overzicht laat zien hoeveel er mis zal gaan. Een paar voorbeelden, met de citaten uit NRC in cursief:

Griekenland beschouwt Turkije als ‘veilig derde land’. Sinds president Erdoğan kleur bekent worden minderheden bedreigd, dissidenten gearresteerd en kritische media gelijkgeschakeld. Bovendien voert hij oorlog tegen de Koerden in het Zuid-Oosten. Turkije gaat er dus alleen maar onveiliger op worden.

Bij niet-Syriërs ligt het ingewikkelder: zij kunnen in Turkije wel een beschermde status verwerven (…) maar via een vrij ingewikkelde procedure. Leg die procedure, die nu ook nog eens wordt aangepast, maar eens uit aan een vluchteling uit Eritrea of Afghanistan. De uitslag kan zomaar een of twee jaar op zich laten wachten. Intussen worden dus de niet-Syriërs aan hun lot overgelaten.

In deze groep zullen wel meer ‘twijfelgevallen’ zitten, zoals Koerden. Volgens Ebubekir Isik, onderzoeker aan de Vrije Universiteit in Brussel, zijn er nu al meer dan 400.000 mensen op de vlucht binnen Turkije vanwege de oorlog in het grotendeels Koerdische Zuid-Oosten. Dit zijn geen Syriërs, maar burgers van een land waarin ze niet meer veilig zijn. Het akkoord vraagt van Erdoğan niet om de oorlog te staken.

Turkije wil alleen vluchtelingen terugnemen die na 20 maart aankomen in Griekenland. Dat worden er, met de nieuwe afschrikmaatregelen, radicaal minder dan er hiervoor de oversteek hebben gewaagd. Terwijl deze groep de sleutel vormt van het uitruilsysteem dat de kern is van het plan Samsom-Merkel. Dat uitruilsysteem loopt dus al meteen mank.

Vluchtelingen die nu al in Griekenland zijn, worden via een eerder overeengekomen verdeelsleutel over EU-landen verdeeld. Dit jaar alleen al zijn er ruim 120.000 mensen in Griekenland aangekomen. Die zitten daar vast: teveel EU-leden houden zich niet aan de verdeelsleutel. Wat er met deze mensen gebeurt, die dus door Turkije niet worden opgenomen, daarover is in het slotakkoord niets meer opgenomen.

Hoe bepaal je of iemand die Griekenland bereikt terug moet naar Turkije? Elke vluchteling heeft recht op een individuele procedure om te beoordelen of zijn of haar asielaanvraag inderdaad niet-ontvankelijk kan worden verklaard. De formulering is veelzeggend: volgens het vreemdelingenrecht is de asielprocedure er nu juist om te beoordelen of iemands aanvraag wél ontvankelijk is. Bovendien: in januari schreef Maria Stavropoulou, directeur van Forced Migration Review, dat de Griekse vreemdelingendienst 1500 aanvragen per maand wist af te handelen – op dat moment de helft van het dàgelijks aantal mensen dat de Griekse kust bereikte. Griekenland denkt 4000 extra mensen nodig te hebben en doet hiervoor een beroep op andere EU-landen. Zou het met 4000 extra mensen wel lukken? En als die er al komen: elk land houdt er zijn eigen asielprocedures op na. Hoe gaan al die ingevlogen rechters, tolken en ambtenaren in twee weken effectief en volgens eensluidende criteria samenwerken? De eerste vluchtelingen moeten volgens het akkoord al op 4 april worden teruggestuurd…

Voor elke Syriër die Turkije terugneemt, moet de EU er één opnemen vanuit Turkije. Aan deze regeling zit een plafond van 72.000. Maar waarom dan die hele deal? Dat plafond ligt onder het huidige van 120.000 en natuurlijk ver onder het aantal mensen dat daadwerkelijk op de vlucht is naar Europa. Het is miljarden goedkoper en veel makkelijker om die 72.000 mensen meteen op te nemen. Nog los van het feit dat een asielzoekersplafond dwars staat op internationaal recht.

De UNHCR, die meer ervaring heeft met herhuisvesting, gaat het proces overzien. Vorige week schreef Anthony Branbury in de New York Times dat hij opstapt als assistent secretaris-generaal van de UN, omdat de bureaucratie het werk in de weg staat. Op dit moment kost het de organisatie gemiddeld 213 dagen om iemand aan te nemen. De Verenigde Naties, schrijft hij, ‘is een Remington typemachine in een wereld van smartphones.’

Aan het concept kleeft een belangrijk bezwaar: het betreft alleen Syriërs, andere nationaliteiten kunnen dus niet legaal naar de EU. Als het akkoord ergens laat zien dat het definitief afscheid neemt van internationaal asielrecht, dan is het hier.

Economische migranten (…) moeten in elk geval terug naar Turkije. Zodat er deze zomer weer veel mensen vanuit Marokko, Tunesië en Algerije zullen verdrinken op weg naar Lampedusa of Spanje, nu de kortere weg over de Egeïsche zee is afgesloten.

Turkije zal alle nodige maatregelen nemen om te voorkomen dat zich nieuwe migratieroutes openen, bijvoorbeeld via Bulgarije. De Turks-Bulgaarse grens is lang. Gaat Turkije een muur bouwen van 259 kilometer, met financiële steun van de EU?

De EU zegde vorig jaar al drie miljard euro toe, voor het verbeteren van de vluchtelingenopvang binnen Turkije. Dat klinkt als veel geld. Maar op dit moment telt het land alleen al 2,7 miljoen Syrische vluchtelingen. De toegezegde steun komt dus neer op grofweg €1.000 per vluchteling. In Nederland kost de opvang ongeveer €25.000 per asielzoeker per jaar. Als het geld op is, en ‘naar behoren’ is besteed, betaalt de EU in 2018 nog eens 3 miljard euro. Tegen die tijd hebben vluchtelingen in Turkije het dus twee jaar lang moeten doen met een opvang die vijftig keer zo goedkoop is als in Nederland. Hoe fatsoenlijk zou die opvang eruit zien?

De EU zegt toe Turkije te zullen steunen bij ‘het verbeteren van de humanitaire omstandigheden binnen Syrië.’ Op dit moment beschiet het Turkse leger Koerdische doelen in Syrië en houdt het de Syrische grens alleen open naar het door ISIS beheerste gebied. Alleen daar worden wapens, olie en manschappen doorgelaten. Vluchtelingen niet. Hoe leidt steun aan dat beleid tot verbetering van de humanitaire omstandigheden?

De bedenker van de vluchtelingenruil is Gerald Knaus, directeur van het European Stability Initiative. De Oostenrijker is een pragmatische idealist. Hij besefte dat er iets moest gebeuren om de vluchtelingentragedie te stoppen. De afgelopen maanden lobbyde hij onvermoeibaar in de hoofdsteden van Europa en Turkije. Nu het akkoord er ligt houdt hij zijn hart vast. Deze week stond er boven zijn nieuwsbrief: Hoe het plan-Merkel kan mislukken. De nieuwsbrief sluit af met de woorden: ‘De EU staat voor de keuze of haar daden – niet alleen de woorden op papier – het Europese commitment aan mensenrechten en het Vluchtelingenverdrag gaan versterken of verwoesten. Het akkoord is maar het begin van een proces om een oplossing te laten werken. Tenzij de Europese leiders dat beseffen eindigt dit als de volgende voetnoot in een trieste geschiedenis van illusies.’