De eenzame vlucht in complotdenken

Onder meer Obama en de Clintons runnen een pedofielen-netwerk. Er wordt, volgens het afgelopen weekend protesterende QAnon, door de elite babybloed gedronken om jong te blijven. De ‘oikofobe, globalistische elite’ – gefinancierd door een Joodse Hongaar – is er op uit om ons land te vernietigen en corona is de wereld in gebracht door China om de wereld onder de duim te krijgen.

Niemand had het nog geen vijf jaar geleden voor mogelijk gehouden dat zulke uitspraken slechts tot moedeloos hoofdschudden zouden leiden. In de BNR-podcast Boekestijn en de Wijk vroeg hoogleraar Rob de Wijk zich af hoe het kan dat mensen weliswaar hoogopgeleid(er) zijn, maar in zulke bizarre theorieën geloven. Een op het eerste gezicht niet onlogische vraag; kennis brengt logica en met logica kom je niet in theorieën terecht waarin 5G bedoeld zou zijn om ons in de gaten te houden en waarin Obama met ‘hot dogs’ en ‘pizza’ bestellen eigenlijk het leveren van kleine kinderen bedoelde.

Universitair docent Jelle van Buuren stelde daarop dat het aanhangen van zulke ideeën geen rationele kwestie is, maar een gevoelsmatige: mensen willen simpelweg ergens in geloven en ergens bij horen. Dat is geen kwestie van het hoofd, maar van het hart.

Dit is een radicaal andere benadering van het individu dan de afgelopen veertig jaar leidend is geweest. Vanaf de jaren tachtig gold het idee dat een individu totale vrijheid nodig had om zichzelf te kunnen ontwikkelen en tot geluk te komen en werd de samenleving hierop ingericht. Voor elk individu eigen verantwoordelijkheid en vrijheid, dan zou het zichzelf wel weten te ontwikkelen.

Het beeld van de mens als homo economicus en de ‘ik’-samenleving hebben samen met de secularisering, ontzuiling van na de Tweede Wereldoorlog het individu losgeweekt van de samenleving. De blik naar binnen deed de ogen van de ander afwenden.

De homo-economicus heeft inmiddels haar Waterloo gevonden en heeft een tegenreactie op basis van verbinding teweeggebracht. Het beeld van de rationele mens is aangevuld met de opkomst van onder meer complottheorieën, radicaal rechts en een populistisch ‘wij-zij’ denken dat het losgezongen individu weer aarde onder de voeten geeft.

De afbraak van de verbondenheid en de onmogelijkheid terug te keren naar ‘vroeger’, maakt bovendien dat het mensen niet meer uitmaakt wat die verbinding tot stand brengt, als deze maar tot stand wordt gebracht. Bas Heijne schreef daarom eerder al treffend over de opkomst over het post-truth tijdperk dat ‘de beste grief een imaginaire grief is, omdat de waarheid daar geen vat op krijgt’.

Onder meer complottheorieën bieden zo’n imaginaire grief en geven onbestaande problemen voor oplossingen die alleen de verspreiders ter beschikking hebben. De bijgaande wereldbeelden schenken een veilig thuis, verbondenheid met anderen en ze onderscheiden hapklaar goed en kwaad van elkaar, zoals dat vroeger via de kerken met de paplepel werd ingegoten. Als de religie dood is, creëren mensen wel hun eigen religie. Alles om samen te zijn.

De angst voor vrijheid Overeenkomstig schreef psychoanalyticus Erich Fromm in de jaren veertig al over de ultieme drang naar verbondenheid. Volgens Fromm was deze drang dusdanig sterk, dat het leidt tot een ‘angst voor vrijheid’. Totaal vrij, raakt een individu onthecht en eenzaam. Om dit gevoelde gat in te vullen, zal het zich daarom ‘vluchten’ in verhalen die diezelfde vrijheid beperken en een gevoel van inbedding leveren: autoritarisme, destructivsime of conformisme, noemde Fromm.

Deze analyse van Fromm lijkt hoogst actueel, daar het complotdenken in die inbedding voorziet.

Tegelijkertijd zien we dit ook terugkomen in de opkomst van Forum voor Democratie en de verhalen die zij verkondigen. Lange Frans is hier een voor de hand liggend voorbeeld van, die zowel diep in de complottheorieën als Forum voor Democratie zit. Thierry Baudet (hij stelt dat alles links van de VVD uit ‘cultuurmarxisten’ bestaat die ons land willen vernietigen), probeert terug in de geschiedenis te gaan, noemt zich daarom ook ‘cultuurchristen’ en is ‘op zoek gegaan naar God’ (maar nog zonder die te vinden, overigens). Hij en vele volgers verlangen naar een geschiedenis die nooit bestaan heeft, maar die zij doorgaans vastpinnen op de tijd vóór ‘1968’; het jaar waarin ‘de cultuurmarxisten’ een revolutie ontketenden en individualisering een vlucht nam.

Aan de hand van diezelfde individualisering – die het idee teweegbrengt dat je van alles wat mag en kan vinden – en de rabbit holes op de sociale media, kan elk verhaal, hoe bizar ook, voor de verloren ziel een warm bad bieden temidden van de geïndividualiseerde, eenzame realiteit.

Misschien is de oplossing dat we de complotdenkers een dikke knuffel geven, dat houdt je – naar verluidt – nóg jonger dan het drinken van babybloed.