De creatieve onderklasse komt in opstand

Het was in 2014. In de Amsterdamse Brakke Grond hield ik een inleiding over de slechte positie van creatieve freelancers die in beleidstermen de aanduiding ZZP (zelfstandige zonder personeel) kregen aangemeten. De kern van mijn betoog was dat de culturele sector altijd al freelancers kende – in de muziek, op het toneel, bij de filmsets, in het kunstonderwijs. Wat problematisch is geworden was het grote verschil met gevestigde culturele instellingen als schouwburgen, musea, festivals en filmtheaters. Deze instituten verzamelden steeds meer regelgeving, bestuurders, sponsoren en fondsen en nestelden zich in door de overheid gefinancierde vierjarenplannen. De aandacht voor een maatschappelijke versterking van het freelancen hield daarmee geen gelijke tred en uitte zich in lage tarieven, onbetaald werk en sociaal niet beschermd zijn. Ik sprak van een ‘creatieve onderklasse’ en de noodzaak om gezamenlijk een vuist te maken.

In de afgelopen jaren is de aandacht voor creatieve freelancers wel toegenomen, zie onder meer het rapport van de SER en de Raad voor Cultuur van 22 januari 2016, gevolgd door een advies van 21 april 2017. De zwakke positie van de creatieve onderklasse kreeg daarmee een politieke lading, gevolgd door verschillende codes en sectorale afspraken. De lakmoesproef in tijden van corona moest uitwijzen of de culturele sector zelf ook effectief het lot van de eigen freelancers (of zzp’ers) had aangetrokken.

Uit mijn onderzoek voor de Boekmanstichting en het Cultuurfonds van de BNG kwam een teleurstellend beeld naar voren. De culturele instellingen zelf toonden de nodige veerkracht om zich in het moeilijke eerste coronajaar (2020) staande te houden maar de freelancers betaalden het gelag. Er waren binnen de instellingen geen fondsen of begrotingsposten om de geprogrammeerde kunstenaars enig zicht op bescherming te geven, om zo ervaringen op te doen hoe samen de onzekere toekomst tegemoet getreden kan worden. Uitzonderingen waren er ook met speciale kunstroutes, bijzondere opdrachten en online optredens. Maar menig kunstbestuurder beaamde – mede naar aanleiding van het onderzoek – dat het in de steek laten van hun zelfstandig werkzame kunstenaars geen goede zaak is geweest.

Januari 2022. Het nieuwe kabinet met de prominente nieuwkomers Ernst Kuipers (Volksgezondheid) en Robbert Dijkgraaf (OC&W) besloot vrijdag de coronaregels iets te versoepelen maar houdt de cultuur – naast de horeca – nog op slot. Een geweldige klap in het gezicht van een sector die door fieldlabs, tijdsloten, oplettende publieksbegeleiders en een coöperatieve houding verantwoordelijkheid heeft getoond. En wéér vangt de creatieve onderklasse de ergste klappen op (want je kunt niet eindeloos bijklussen in een GGD-teststraat).

Maar ik zie hoopvolle acties die duiden op opstand. Bijvoorbeeld van mijn oud-studente en cabaretier Sanne Wallis de Vries en andere theatermakers onder het motto Kapsalon Theater op woensdag, 19 januari : een kapperszaak openen en de klanten tijdens het knippen van theater laten genieten. En er komt meer aan. Ook musea beraden zich op een passende protestopening. Een idee: het museum tijdelijk omtoveren tot een school en op deze wijze verantwoord het publiek begeleiden, wijzer maken en vooral laten genieten. Uiteraard met zelfstandige kunstenaars in een betaalde, creatieve onderwijsfunctie.

En opnieuw komt er een lakmoesproef. Nu voor de nieuwe staatssecretaris voor cultuur Gunay Uslu. Is deze bewindspersoon in staat om binnen het kabinet tot een versnelde opening van de sector te komen? En niet te wachten op een volgende persconferentie die eerst op 25 januari gehouden wordt. Als het kabinet vasthoudt aan het besluit om de cultuur dicht te houden en horende doof blijft, is voor mij de nieuwe D66-minister van OCW, Robert Dijkgraaf, de hoofdverantwoordelijke en nomineer ik hem voor de lijst waarop ook de toenmalige VVD-staatssecretaris Halbe Zijlstra (VVD) terecht gekomen is vanwege zijn persoonlijke drijfveer om in 2010 25% van het cultuurbudget te bezuinigen.