De coronapas werpt een neoliberaal rookgordijn op

Spot en hoon, dat is wat mijn linkse vrienden op sociale media uitstorten over ongevaccineerden die zich beklagen over “discriminatie”. Waar zeuren die lui toch over? Of zij door het nieuwe QR-regime worden ondergebracht bij “groen vinkje” of “rood kruisje”, dat hebben ze toch zelf in de hand? Hoezo nou uitsluiting – mensen die zich niet laten vaccineren kiezen er toch zélf voor om buitengesloten te worden?

Dat is ook de strekking van een stuk van Rutger van Eijken hier op Joop.nl. Hij schrijft: “Het leven van mensen die zich weigeren te vaccineren of testen is (tijdelijk) anders omdat ze actief bepaalde keuzes maken. Ze negeren bewust een regel en doen nu moeilijk over de consequenties daarvan.”

Op het eerste gezicht lijkt dat misschien een logische gedachte. Op het tweede gezicht is het een product van neoliberaal denken, dat kennelijk ook het linkse en/of weldenkende deel der natie in zijn greep heeft gekregen. De kern van de neoliberale ideologie is het principe van “eigen verantwoordelijkheid”: mensen zijn machers van hun eigen leven, dat geven ze vorm door hun individuele keuzes, en daarvan moeten ze dan ook zelf de consequenties dragen, hoe hard die ook zijn.

In de jaren ’80 vond die gedachte ook zijn weg naar de politieke filosofie, zelfs naar de egalitaire hoek daarvan, waar een denkrichting ontstond die bekend zou worden als het “luck egalitarianism”. De kern van deze filosofie: gelijkheid vereist dat we mensen compenseren voor welvaartsgebrek dat het gevolg is van domme pech, maar niet voor noden die voortkomen uit domme keuzes. De onfortuinlijken die worden geboren met een lichamelijke beperking krijgen extra geld; voor de sufferds die welbewust kiezen voor een beroep waarmee niks te verdienen valt is er geen genade. Kwestie van eigen verantwoordelijkheid.

De afgelopen decennia heeft de obsessie met eigen verantwoordelijkheid zich diep geworteld in ons economische systeem, in onze overheid, in onze cultuur. Het gevolg: alle onheil waarmee mensen zich in hun leven geconfronteerd kunnen zien wordt op het conto van het individu geschoven. Ben je werkloos? Dan zul je wel niet willen werken. Ben je arm? Dan ga je vast onverstandig met je geld om. Ongezond? Je hebt zeker te veel gesnackt. Beter milieu? Begint bij jezelf! Het systeem dat al die ellende produceert gaat ondertussen vrijuit, en structurele oplossingen blijven buiten bereik.

Maar er is nog een probleem met dat eigen-verantwoordelijkheidsdenken. Een probleem dat eind jaren ’90 al werd geobserveerd door een groep politiek filosofen die bekend kwamen te staan als “relational egalitarians”. Zij zagen in dat het scherpe onderscheid dat de “luck egalitarians” maken tussen pechvogels en onverstandigen, tussen degenen die de samenleving moet bijstaan en degenen die men mag laten verpieteren, uiteindelijk het egalitaire ideaal juist ondermijnt. Want wat betekent het als we in onze maatschappij een groep minder bedeelden laten ontstaan, tegen wie we ook nog eens zeggen: die achtergestelde positie, dat is jullie eigen schuld? Onherroepelijk krijgt die groep op termijn een status van minderwaardigheid – terwijl dat natuurlijk juist is waar het gelijkheidsideaal tegen gekant zou moeten zijn.

En precies dat zien we nu gebeuren met die coronapas. Degenen die zich niet laten vaccineren worden neergezet als mensen die hun eigen uitsluiting “kiezen”. Rutger van Eijken contrasteert ze met rolstoelgebruikers, die worden buitengesloten “op basis van iets waar ze zelf niets aan kunnen doen”.

De uitsluiting van de rolstoelgebruiker is het product van een systeem dat slecht is ingericht op de minder valide mens. Maar de uitsluiting van ongevaccineerden is ook het resultaat van een systeem. Een QR-codesysteem opgetuigd door de staat op advies van KPMG-consultants. Een economisch systeem waarbinnen de vervuilende industrie grote schade toebrengt aan de volksgezondheid. Een zorgsysteem dat al jarenlang zo scherp aan de wind zeilt als het gaat om IC-capaciteit dat er zelfs bij een goeie griepgolf al overbezetting dreigt. Een sociaal systeem waarbinnen echt niet iedereen dezelfde kansen krijgt om zich te ontwikkelen tot de rationele, goedgeïnformeerde, en autonome burger die de overheid graag zou zien. Een politiek systeem waarbinnen ook terechte kritiek op het coronabeleid de afgelopen tijd ver te zoeken was en consequent van het label “wappie” werd voorzien – met als gevolg dat een schrikbarend aantal burgers in de armen werd gedreven van Thierry Baudet en Willem Engel.

En al mijn linkse vrienden, normaal zo alert op neoliberale rookgordijnen en systeemfouten, trappen in het frame: sociale uitsluiting? Die hebben ongevaccineerden helemaal aan zichzelf te danken. Sterker nog, ze zijn niet alleen schuldig aan hun eigen buitensluiting, maar ook aan alle mogelijke lockdowns die ons nog zullen treffen, want – zo verzekert Hugo de Jonge ons – die komen er alleen doordat een groepje idioten zich niet wil laten vaccineren! Het resultaat laat zich raden: systeemfouten blijven onopgelost; ongevaccineerden glijden af naar een positie van minderwaardigheid. Spot en hoon voor hen, champagne voor de consultants, Mark Rutte stapt lachend op zijn fiets.

Ook in de politiek was er op links tot nog toe weinig fundamentele kritiek op de coronapas te horen. Maar gisteren klonk er naar aanleiding van de gedwongen sluiting van Waku Waku, het Utrechtse restaurant dat zich weigert te schikken naar het QR-regime, een welkom kritisch geluid vanuit de Partij voor de Dieren. In een reeks Kamervragen legt de partij de vinger precies op de zere plek: we zouden onze pijlen moeten richten op het systeem, dat op zo veel manieren juist gezondheidsschade in de hand werkt, niet op de ongevaccineerde burger of het burgerlijk ongehoorzame restaurant. De andere linkse partijen zouden er goed aan doen dit voorbeeld te volgen. Ogen op de bal, alsjeblieft.