De complotdenker radicaliseert in crisistijd

Complottheorieën associeerde ik vroeger met de Verenigde Staten. Ik zag als kind filmpjes van hippieachtige karikaturen in verwassen shirts die zich op conferenties verzamelen om driftig over aliens te speculeren. Op internet lijken complotdenkers een groeiend podium te hebben gevonden. Op YouTube zijn er populaire kanalen toegewijd aan complottheorieën over uiteenlopende onderwerpen: vliegtuigstrepen, de moord op John F. Kennedy en zelfs de 9/11-aanslagen. Vaak staat er in video’s een filmisch scenario centraal waarin de overheid het volk belazert om een duistere agenda door te voeren. De corona-uitbraak leent zich uitstekend voor de vergezochte theorieën van complotdenkers. Bill Gates heeft het virus ontwikkeld zodat hij de wereldbevolking met chips kan implanteren. De coronacrisis wordt benut om genocide op vluchtelingen te plegen. Ik had het zelf niet gekker kunnen bedenken.

Dat complottheorieën van oudsher veel populariteit kennen in de VS, is niet verwonderlijk. De CIA, FBI en de geheime dienst zijn verweven met Hollywood en de literatuur. Bovendien is Amerikaanse geschiedenis opgetekend uit politieke schandalen als Watergate en Wikileaks. Dat nieuwe complottheorieën nu ook wortelen in Nederland, is te koppelen aan groeiende onzekerheid en de invloed van social media.

Over de het vermeende verband tussen 5G en COVID-19 gaan op Facebookgroepen van complotdenkers uiteenlopende verhalen de rondte. De kern is altijd hetzelfde: 5G is het inherente kwaad, ook al is het netwerk door internationale instanties veilig verklaard. Desalniettemin werden er, ook in Nederland, protesten tegen 5G georganiseerd en telefoonmasten in brand gestoken.

De voornaamste reden voor het plotse radicaliseren van complotdenkers is te vinden in de groeiende onzekerheid die een pandemie met zich meebrengt. Voor alle narigheid die de bevolking van een land treft moet een zondebok worden aangesteld. Wanneer moeder natuur ‘het kwaad’ is, dan is het gemakkelijk om de vinger op de overheid te richten. De paranoïde complotdenker vindt hoop binnen een online gemeenschap en raakt door nepnieuws en algoritmes steeds verder van de realiteit verwijderd.

In het nuchtere Nederland worden de complotdenkers vooralsnog toe alleen ter vermaak in de spotlight gezet. In Danny op Straat sprak Danny Ghosen al in maart een aantal prominente anti-5G-demonstranten. Dat resulteerde in een opzienbarend filmpje vol contradicties, paranoïde uitspraken en bizarre conclusies. ‘Waar doe jij onderzoek?’ vraagt Danny. ‘Op Facebook, Google en eigenlijk overal waar ik informatie vandaan kan krijgen’ antwoord complotdenker Mark Boogaard, waarna hij met strak gezicht burgers met kikkers in een hete pan vergelijkt om de schadelijke effecten van 5G-straling te illustreren. Wat opvalt is dat de gemiddelde Nederlandse complotdenker ouder is dan vijfendertig. Wellicht kunnen jongeren nepnieuws beter filteren omdat ze in een digitale wereld zijn opgegroeid.

Op Bevrijdingsdag woonde Mark Baanders voor Pownews een illegaal protest van complotdenkers bij. De video werkt op de lachspieren; hysterische protestanten die raaskallen over Nederland als politiestaat, massasterfte door straling en andere onzin. Het deed me allemaal wat denken aan de protesten van de gele hesjes: de gewone burger verzamelt zich, maar er is geen collectieve wens… alleen maar antigeluid en woede. De complotdenkers geloven in de meest uiteenlopende ficties, maar verbinden zich in superioriteitsgevoelens. Zíj denken te weten hoe het écht zit. Het zijn dezelfde mensen die brand stichten in de publieke ruimte, met hoge kosten en levensgevaarlijke situaties tot gevolg.

Wat de complotdenker zo zeker van zijn of haar zaak maakt, lijkt toch vooral het blinde vertrouwen in haar bronnen. Dat is ironisch, gezien de complotdenkers nu juist verbonden worden door hun algehele wantrouwen jegens de media, statistieken en officiële cijfers. Dubieuze gegevens die ze zelf verzameld hebben worden daarentegen klakkeloos voor waarheid aangenomen en verspreid. Nadat de zoveelste telefoonmast in de fik werd gestoken erkenden YouTube en Facebook hun verantwoordelijkheid en verwijderden nepnieuws.

Ik doe niet langer luchtig over de complotdenker. ‘Een psychose is een toestand waarbij iemand zijn grip op de realiteit kwijt is’, aldus de website van het UMC. ‘Hij ziet of hoort soms dingen die er niet zijn (hallucinaties) en is overtuigd van bepaalde ideeën die niet kloppen.’ Op de hallucinaties na voldoet de complotdenker volledig aan het ziektebeeld. Het is gemakkelijk om je lacherig van hen te distantiëren, maar in een onzekere wereld is waken voor deze potentieel gevaarlijke groep van belang. De complotdenker heeft zich in coronatijd immers als extremist bewezen.