De bestuurlijke klasse bestaat uit opportunistische baantjesjagers

Als burger van deze samenleving ben ik opgegroeid met het idee dat Nederland meritocratisch en zorgzaam is; de belofte dat ons talent wordt gezien, onze moeite en inzet beloond wordt en kwetsbare burgers adequaat worden geholpen. Heel subtiel wordt ons duidelijk gemaakt dat in onze maatschappij de rechten van de mens fier overeind staan, vluchtelingen goed worden opgevangen, er een redelijk vangnet is voor de lagere sociaaleconomische klassen en er een goede regelgeving en actieve controle is om milieu en natuur te beschermen. Al deze beloften zijn leugens gebleken.

Wij leven in een destructieve maatschappij, zowel sociaal als ecologisch gezien. De rijken worden ook dankzij belastingparadijs Nederland rijker terwijl onze middenklasse verdwijnt en vervangen wordt door een precariaat. Meer en meer mensen zijn gedwongen om te veel aan huur te betalen en sommigen stellen hun kinderwens uit vanwege hun financiële situatie. Ondertussen komen er langzaam maar zeker rampen op ons af als klimaatverandering, bodemdegradatie, vernietiging van ecosystemen en steeds meer plastic en chemicaliën in ons milieu. Dit zijn zaken waar al decennialang voor wordt gewaarschuwd door wetenschappers en andere deskundigen. De meest bekende waarschuwingen verschenen in het boek ‘De grenzen aan de groei’van de Club van Rome in 1972. De uitgangspunten van dit boek staan na een halve eeuw nog recht overeind. Toekomstige generaties zullen begrijpen dat hun toekomst kapot is gemaakt door de huidige en zullen zich afvragen: hoe heeft het zo ver kunnen komen?

Ik heb het altijd al vreemd gevonden dat in de politiek vaak vast wordt gehouden aan starre ideologieën of het dienen van doelgroepen. In de praktijk werkt het anders; wie voor zijn kind een goede school zoekt, kijkt naar de sfeer en onderwijzers. Hier is het bestuur voor verantwoordelijk. Of het een openbare, katholieke, protestantse of montessorischool betreft, is doorgaans bijzaak. En zoals een basisschool goed, middelmatig of slecht bestuurd wordt, is hoe een bank of een land functioneert, afhankelijk van diens bestuurders.

In een aflevering van Zembla, De dood van een klokkenluider, over een ambtenaar die werd tegengewerkt door zijn leidinggevenden, kwam een organisatiedeskundige aan het woord: Ben Tiggelaar. Hij vertelde dat er twee categorieën managers zijn: werkgerichte en carrièregerichte. Werkgerichte managers richten zich op de organisatie en de mensen. Carrièregerichte managers zijn bezig met netwerken en kunnen kritiek als een bedreiging zien. Doorgaans zijn het volgens hem de carrièregerichte managers die carrière maken, niet de werkgerichte.

Soms hoor of lees je wel eens: het talent komt vanzelf naar boven drijven. Dit werkt in de praktijk omgekeerd; net als in een meer of de zee komt het afval boven drijven terwijl je de parels moet opduiken. Het talent is in deze analogie als de parels waar je moeite voor moet doen als organisatie. De carrièregerichte netwerkers zijn het afval. Het ziet er naar uit dat de carrièrejagers verantwoordelijk waren voor de kredietcrisis in 2008 en de toeslagenaffaire 2004-2019. Het is zeker dat deze politici, topambtenaren en bankiers hun eigen positie belangrijker vonden dan hun organisatie goed te leiden.

Zelf zat ik op een basisschool waar pesten genegeerd werd door de directrice en leraren. Daarnaast had ik slechte ouders en kwam op mijn veertiende in de jeugdzorg terecht, waar ik en de rest van de jongeren, ook geen goede opvoeding kreeg. Ik kan van zowel mijn basisschool als de jeugdzorg zeggen dat zij een laissez-faire bestuursstijl hadden: een laat-maar-gaan-mentaliteit. Het programma Jojanneke en de jeugdzorgtapes besteedde gelukkig aandacht aan het tekortschieten van de jeugdzorg. Helaas hebben veel mensen nog altijd het idee dat dit soort misstanden incidenteel voorkomen in plaats van structurele fouten zijn binnen onze maatschappij. Volgens hen is “het allemaal zo goed geregeld in Nederland”.

De ironie wil dat bestuurders een uitstekend pakket aan arbeidsvoorwaarden voorgeschoteld krijgen terwijl wanneer zij hun werk niet goed doen, er geen consequenties aan zitten. Probeer daar maar als gewone medewerker mee weg te komen! Zeker politici, topambtenaren en bestuursleden van semioverheidsorganisaties behoren juist het algemeen belang en de samenleving te dienen, dat is hun impliciete taak. Maar wanneer zij de samenleving schaden, zijn er ook voor hen geen consequenties. De bestuursleden van de grote banken die omvielen na de kredietcrisis behoorden tot de best betaalde mensen op aarde. Maar wat kregen deze banken en hun klanten terug voor die bestuurders met hun miljoeneninkomsten? Een falend banksysteem.

In 1989 werd de Global Climate Coalition door de oliemaatschappijen opgericht. Dit was een lobbygroep die succesvol maatregelen tegen fossiele brandstoffen heeft tegengehouden. Zij hebben het maatschappelijk discours zelfs bepaald, door te stellen dat klimaatverandering door menselijke invloed geen wetenschappelijke zekerheid was. Als dit geen misdaad tegen de menselijkheid is, dan weet ik het ook niet meer. Toch worden de verantwoordelijken niet bestraft. 

Wij moeten af van het idee dat netwerken een inherent goede eigenschap is. Ik en collega’s van mij hebben meegemaakt dat solliciteren een kwestie is van “jezelf verkopen”, ook bij de Politie en Douane. Wanneer je geen mooi praatje hebt, word je ook daar niet aangenomen. Het gaat zelfs zo ver dat het grootste uitzendbureau van Nederland sollicitanten tips geeft “hoe je moet solliciteren” en gemeenten werklozen op een verplichte cursus solliciteren zet.  Alsof je een goede werknemer bent wanneer je jezelf goed weet te verkopen.

Het is eerder andersom; de degelijke werknemers die hun werk goed doen, hebben geen mooi praatje klaar terwijl degenen met de mooie praatjes doorgaans minder goede werknemers en collega’s zijn. Een gepensioneerde inspecteur van de Belastingdienst verklaarde in een interview: ‘Nieuwe bestuurders wordt gevraagd naar hun politieke kleur en netwerk. Dat lijkt soms zelfs belangrijker dan talent en affiniteit. Verschillende keren zijn bestuurders om partijpolitieke redenen aangesteld, terwijl goede managers uit eigen gelederen werden kaltgestellt. Hierdoor werd de chaos bij de Belastingdienst alleen maar groter. Een belangrijk deel van de huidige rampzalige situatie is door deze opportunistische baantjesjagers veroorzaakt.’ 

Veel mensen in mijn omgeving zeggen dat politieke partijen en vakbonden niet doen wat zij beloven. Het vertrouwen van Nederlanders in overheid, politiek en vakbond is in de afgelopen decennia gedaald. Het wrange is dat juist deze instituten zich voor gemeenschap en samenleving behoren in te zetten en dat ook gedaan hebben. Maar vaak genoeg hebben de bestuurders van diezelfde instituten het voor een specifieke doelgroep opgenomen en ondertussen goed gezorgd voor hun eigen carrière. Dit ging ten koste van de samenleving als geheel.

Hun egoïstisch opportunisme heeft geleid tot een koers die de rijken en machtigen steunt. De neoliberale dogma’s als “vrije markt” en “belasting over bezit is diefstal” zijn vaste waarden van de Nederlandse maatschappij geworden. Wat mist, is het leiderschap van integere mensen die hun eigen belangen opzij schuiven en spreiding van macht en welvaart voorstaan. Een goed voorbeeld hiervan is FDR, de president van de Verenigde Staten in de jaren 1930 en ‘40. Roosevelt heeft een subliem belastingsysteem opgezet dat de rijken zwaar belastte en een sterke middenklasse creëerde. In het boek The Triumph of Injustice, van Saez en Zucmann,wordt beschreven hoe dit in het verleden uitpakte en in het heden kan worden bereikt. Het enige dat nodig is, is voldoende politici die het juiste doen.

Mijn voorstel is om mensen in bestuurlijke posities te beoordelen op grond van hun karakter, in het bijzonder hun psychologische volwassenheid. Karakter is alles; vergeet intelligentie, opleiding, werkervaring en persoonlijke leefstijl. Als atheïst heb ik gemerkt dat ik meer overeenkomsten heb met christenen en moslims die psychologisch volwassen zijn dan met minder volwassen atheïsten met wie ik interesses deel.

In een maatschappij als de onze is het onmogelijk de huidige hiërarchie plat te walsen, maar we kunnen er wel voor zorgen dat wij mensen op de bestuurlijke posities krijgen die over een beter karakter beschikken dan degenen die er momenteel zitten. Wij hebben psychologisch volwassen mensen nodig die het algemeen belang altijd in het oog houden in hun beslissingen en letten op de uitwerking van hun beleid op de gemeenschap.

In feite is dit een vorm van human resource management, ofwel personeelsbeleid. Dit is geen wetenschap in de zin van dat het meetbaar is. Maar zowel karakter als kwaliteit van bestuur is niet meetbaar en dat moet dan ook zeker niet geprobeerd worden. Om te zorgen voor kwaliteit in zowel ons leven als onze samenleving zullen wij moeten beginnen met een heel nieuwe kijk op mensen en hoe wij elkaar en onszelf beoordelen. Dit gaat samen met een nieuwe kijk op wat werkelijk belangrijk is in het leven en wat niet. Zeker het huidige idee van succes moet op de schop. Niet meer het sociaaleconomische plaatje van opleiding, carrière en geld maar burgerschap moet als belangrijk gezien worden; hoe iemand is als onderdeel van de gemeenschap. Een goede huisvrouw of -man is in mijn ogen meer waard dan een slecht politicus of bankier.

Om het concreet te maken, moeten mensen op bestuurlijke posities opnieuw beoordeeld worden en ontslagen indien zij niet voldoen. Het moet bij wet geregeld worden dat zij ontslagen kunnen worden zonder vergoeding. Het is natuurlijke absurd dat mensen in de hoogste sociaaleconomische klasse onbeperkte baanzekerheid hebben in combinatie met een uitmuntend inkomen en pensioenopbouw terwijl mensen in de onderste sociaaleconomische klasse een slecht inkomen hebben en geen of nauwelijks baanzekerheid en pensioenopbouw. Wanneer mensen op belangrijke plekken hun verantwoordelijkheid niet hebben genomen, horen zij daar niet te zitten. Dan kunnen zij eens werkloos raken met als enig inkomen een uitkering zoals waar alle andere burgers ook op mogen rekenen.

cc-foto: Frans Berkelaar