De armoe van Wilders en de rijkdom van Popper

Het Kamerdebat over de mislukking van Plasterk afgelopen woensdag was zó ook al een dieptepunt in de parlementaire geschiedenis maar Geert Wilders heeft er een extra gewicht onder gehangen zodat het niveau nog verder daalde . Hij begon over de 'joodse filosoof' Karl Popper en hoe hij destijds samen met Ayaan Hirsi Ali in diens ban raakte. Had Popper immers niet geschreven dat je intolerant moet zijn tegenover de intoleranten?¨

Wilders bewees hiermee dat hij het werk van Popper nooit ter hand heeft genomen óf niet heeft begrepen. Het eerste is verreweg het waarschijnlijkste. Die woorden van Popper staan in heel wat citatenboeken. Ze luiden als volgt:

Unlimited tolerance must lead to the disappearance of tolerance.

Wie dit citaat gebruikt, gaat daarna meestal gewichtig doen over de 'paradox van de tolerantie'. Het komt uit Poppers beroemdste boek The Open Society and its Enemies, dat hij aan het begin van de Tweede Wereldoorlog schreef ter verdediging van de democratie tegen totalitaire ideologieën. Het is door de opkomst van intolerant denken opnieuw uiterst relevant en eigenlijk verplichte literatuur voor wie onze tijd echt wil begrijpen. De wortel van het totalitarisme vindt Popper bij de Griekse filosoof Plato en aan hem is dan ook het hele eerste deel van zijn studie gewijd. In het tweede neemt hij Hegel en Marx de maat.

Plato was voorstander van een dictatuur met aan het hoofd zogenaamde wijzen, die hun eigen opvolgers selecteerden. Hij verachtte de democratie van zijn tijd. In dat kader stelde Plato een vraag, die Popper tweeduizend jaar later aanduidde als de paradox van de vrijheid. Wat als het volk in grote meerderheid een tiran kiest? Popper weet die aanval op het principe van de democratie afdoende te pareren maar dat moet U straks zelf maar lezen. De paradox van de intolerantie wordt slechts  aangestipt in een voetnoot en wel aan het eind van hoofdstuk 7.

In zijn uitleg maakt Popper duidelijk dat het hem er niet om gaat het propageren van bepaalde denkbeelden te verbieden. Pas wanneer een beweging niet woorden maar vuisten en geweld gebruikt om de overhand te krijgen, wordt ingrijpen gewettigd.

In de woorden van Popper zelf:

If we extend unlimited tolerance even to those who are intolerant, if we are not prepared to defend a tolerant society against the onslaught of the intolerant, then the tolerant will be destroyed, and tolerance with them. In this formulation, I do not imply, for instance, that we should always suppress the utterance of intolerant philosophies ; as long as we can counter them by rational argument and keep them in check by public opinion, suppression would certainly be most unwise. But we should claim the right even to suppress them, for it may easily turn out that they are not prepared to meet us on the level of rational argument, but begin by denouncing all argument they may forbid their followers to listen to anything as deceptive as rational argument, and teach them to answer arguments by the use of their fists. We should therefore claim, in the name of tolerance, the right not to tolerate the intolerant. We should claim that any movement preaching intolerance places itself outside the law, and we should consider incitement to intolerance and persecution as criminal, exactly as we should consider incitement to murder, or to kidnapping ; or as we should consider incitement to the revival of the slave trade.

Het komt erop neer dat wie dreigt met geweld, daarvoor niet de kans moet krijgen. Dat is iets heel anders dan Wilders in de Tweede Kamer beweerde. The Open Society and its Enemies keert zich juist tegen hém en zijn geestverwanten. Daarom – nogmaals – is het ook zo'n actueel boek.

Karl Popper werd geboren in een Joods gezin dat zich tot het Lutheranisme had bekeerd. Zijn vader was een gerenommeerd jurist en zijn moeder een begenadigd pianiste. De jonge Karl drong al op zestienjarige leeftijd door tot de beroemde Weense universiteit waar hij in tal van vakken als toehoorder colleges volgde. Ook werd hij lid van de roemruchte Sozialdemokratische Partei Österreichs (SPÖ). Een kennismaking met het marxisme beviel echter niet. Hij bleef wel zijn leven lang voorstander van hervormingen die tot meer sociale gelijkheid zouden leiden.

In 1928 promoveerde Popper als psycholoog maar zijn liefde ging uit naar de wijsbegeerte. In de jaren daarna zou hij de bekende falsificatiemethode ontwikkelen voor wetenschappelijk onderzoek. In 1937 kreeg hij een aanstelling als docent filosofie aan de Universiteit van Nieuw-Zeeland. Na afloop van de Tweede Wereldoorlog verhuisde Popper naar de London School of Economics waar hij tot zijn pensionering doceerde. Hij overleed in 1994, wereldberoemd en door koningin Elisabeth geridderd.

Voor een filosoof formuleert Karl Popper uiterst helder. Dat komt helemaal tot uiting – zoals we al zagen –  in The Open Society and its Enemies, dat hij schreef voor het grote publiek. Hij wilde zijn lezers wapenen tegen totalitaire dromen en leerstellingen. En wel heel grondig. Daarom besteedt hij dan ook zoveel woorden aan de oude Griekse wijsgeer Plato, volgens hem een uitermate listig vijand van de vrijheid, wiens denken nog steeds een noodlottige invloed heeft op de hedendaagse filosofie en politiek. Zijn andere bêtes noires zijn Georg Wilhelm Friedrich Hegel en Karl Marx, die allebei op een bepaalde manier in het voetspoor van Plato traden. Popper toont aan dat hun leer noodzakelijkerwijs moet leiden tot een autoritaire, ja zelfs totalitaire samenleving, waarin het enige juiste denken wordt voorgeschreven en wie daarvan afwijkt aan vervolging bloot staat. Maar dat gaat U zo meteen dus allemaal zelf lezen.

Eveneens voor een breder publiek schreef Popper The Poverty of Historicism. Daarin bestrijdt hij de gedachte dat de loop der geschiedenis door wetten bepaald wordt en dus op een kenbare manier zal aflopen. Heel veel totalitaire ideologieën dragen sporen van deze misvatting: als we maar met de geschiedenis meewerken en kapot maken wat daarmee volgens onze leer in strijd is, dan komt het goed. Nauw verwant hiermee is de gedachte dat alle maatschappelijke problemen het gevolg zijn van één enkele kwaal. Bijvoorbeeld als we de grenzen maar sluiten en de moslims verdrijven, dan wordt alles weer net zo mooi als vroeger.

Tegenover zulke maatschappijmodellen plaatst Popper de liberale democratie. Hij is daarbij voorstander van sociale vooruitgang en echt gelijke kansen voor iedereen om zich volgens eigen wensen en talenten te ontwikkelen. De staat probeert dat te realiseren met wat Popper noemt social engineering, praktische maatregelen waarvan het succes uit de praktische resultaten moet blijken. Vallen die tegen, dan probeer je iets anders.  Dat lijkt een beetje op zijn wetenschappelijke methodologie. Als je tot een bepaald theoretisch inzicht komt, moet je alles doen om dit te ontkrachten: met experimenten, met onderzoek, met zuiver denken. En zolang dat inzicht stand houdt, mag het blijven gelden. Maar ooit zal het worden gefalsificeerd. Dan wordt het vervangen door een ander inzicht. Zo komt de verbreding en verdieping van de menselijke kennis tot stand.

Het is dan ook absurd dat juist Wilders zich op Popper beroept en daar dan ook nog diens joodse achtergrond bij haalt. Enfin, wie The open Society and its Enemies met vrucht heeft gelezen, weet precies waarin het  werkelijke gevaar schuilt, dat onze maatschappij bedreigt. Bij Wilders en zijn al te talrijke geestverwanten in binnen- en buitenland.

Begin nu met deel I, de betovering van Plato.

Lees daarna deel 2: het hoogtij van de profetie: Hegel, Marx en wat nog meer kwam

Voor het overige ben ik van mening dat het toeslagenschandaal niet uit de publieke aandacht mag verdwijnen en de affaire rond het Groninger aardgas evenmin.

Beluister Het Geheugenpaleis, de wekelijkse podcast van Han van der Horst en John Knieriem over politiek en geschiedenis. Nu: extra parlementair kabinet.