De ander blijven zien als medemens is het antwoord op groepsdenken

De oorlog in Gaza houdt heel de wereld bezig. Vorige week viel mijn oog op een bericht in de liveblog van de Volkskrant over de oorlog in Gaza met de volgende kop: Twee Palestijnse gevangenen doodgeslagen door Israëlische militairen. Ik vroeg me direct af hoe het mogelijk is dat de ene mens de andere medemens letterlijk dood kan slaan. Als antwoord kwam ik op de gevaarlijke groepsdynamiek die hieronder ten grondslag ligt, waarbij de medemens wordt ontmenselijkt en als vijand wordt bestempeld. Ook hier in Nederland waar een scherpe polarisatie gaande is met ditzelfde sterke en dwingende groepsdenken.

Het is interessant om het begrip groepsdenken op te zoeken met ChatGPT. Dan vallen vooral de volgende kenmerken op; de groep overtuigt zichzelf dat hun beslissingen moreel superieur zijn. Degenen die buiten de groep staan of kritiek leveren, worden gezien als zwak, dom of kwaadaardig. Leden houden hun twijfels en afwijkende meningen voor zichzelf om conflict te vermijden. Groepsleden zetten degenen die afwijkende meningen uiten onder druk om zich aan te passen. Bepaalde groepsleden beschermen de groep tegen informatie die de consensus kan verstoren (Framen dit bijvoorbeeld als nepnieuws, TR). Ik zou daar nog aan toe willen voegen dat de groep zelf blind is voor het eigen groepsdenken en dit ontkent. Of rechtvaardiging zoekt voor het eigen groepsdenken, want wat de ander doet is afschuwelijk of er is nu eenmaal een oorlog tegen bijvoorbeeld het coronavirus, de klimaatverandering, Rusland, of migratie. Dan moeten alle neuzen dezelfde kant op. En is groepsdenken geoorloofd?

Vanuit het groepsdenken wordt de ander niet meer gezien als mens, als individueel mens, maar wordt als groep weggezet, ontmenselijkt en gedemoniseerd. We zagen dit bijvoorbeeld tijdens het coronabeleid waar mensen die zich om goede redenen niet wilden laten vaccineren werden weggezet als wappie, asociaal, maar ook als moordenaar van hun eigen opa. Met name minister De Jonge schroomde niet om en public andersdenkenden onder druk te zetten. Hij gebruikte daarbij bewoordingen als; wijk voor wijk, deur voor deur, arm voor arm en we kennen de postcodes van alle ongevaccineerden. Daarnaast legde hij emotionele druk op kinderen om zich te laten vaccineren voor hun opa en oma. Een stap verder was het uitsluiten van ongevaccineerden, die aan de hand van een ingevoerde coronapas werden geweigerd bij horecagelegenheden, sportwedstrijden, schouwburg enzovoorts. Er ontstond een sterke tweedeling in de samenleving en mensen voelden zich als tweederangsburgers behandeld. Een kenmerk en gevolg van groepsdenken. Ik schreef hierover tijdens de coronacrisis dit artikel.

Op dit moment zien we een sterke vorm van groepsdenken vanuit de (extreem) rechtse hoek. Populisme is in feite gebaseerd op groepsdenken. Hierbij zijn zowel de migranten, moslims, vluchtelingen, maar ook onze linksdenkende medemensen het doelwit en de zondebok. Dat is al een langere tijd gaande en begon met de beruchte volksmennerij van Geert Wilders in 2014, hier te zien. Tien jaar later zit diezelfde Geert Wilders in het centrum van de macht met zijn nieuwe kabinet dat nu vorm krijgt. Ten eerste vind ik het bijzonder vreemd dat Wilders een politieke partij zonder leden mag vormen binnen ons politiek bestel. In Duitsland is dat bijvoorbeeld niet mogelijk. Ten tweede is het schokkend dat met name parttijen als de VVD en NSC het beter voor zichzelf te verantwoorden vinden met deze ondemocratische eenmanspartij PVV in zee te gaan, dan mogelijkheden te onderzoeken aan de meer linkse kant van het politieke spectrum. Door hiermee het rechts-extreme gedachtengoed te normaliseren, krijgen lieden als bijvoorbeeld Raisa Blommestijn een podium met behoorlijk wat aanhang. Het gaat mij om het gevaarlijke groepsdenken dat hieraan ten grondslag ligt. Blommestijn moet zich binnenkort voor de rechter verantwoorden voor uitspraken die zij deed ten aanzien van onze medemensen met donkere huidskleur. Ze liet als presentatrice van ON! een filmpje zien van een groep mensen die een blanke man in elkaar sloegen. Ze gaf hier het volgende commentaar op; wéér een blanke man op straat in elkaar getrapt door een groep negroïde primaten. Hoeveel weerloze blanken moeten nog slachtoffer worden? Talloze waarschijnlijk: de open grenzen-elite importeert dit volk met bosjes, met alle gevolgen van dien.

In ieder woord druipt het racisme ervan af, maar Blommestijn is zich van geen kwaad bewust en plaatst zich in de slachtofferrol. Ik wist dat dit kon gebeuren, maar als het dan daadwerkelijk zwart op wit staat, dat je je voor meerdere rechters moet verantwoorden voor politiek commentaar dat je geeft op ontwikkelingen in de maatschappij, dan kijkt de totalitaire overheid, waar ik al jaren voor waarschuw, je echt aan. Zij heeft een grote aanhang die meegaat in haar slachtofferschap en bijvoorbeeld fascistische termen als omvolking volkomen normaal en terecht vindt. Omvolking is het bewust (deels) vervangen van een oorspronkelijk volk door een nieuw volk. Volgens sommige rechtse groeperingen is de elite uit op de omvolking van Nederland door het binnenlaten van grote groepen immigranten. Dat is typerend voor de verschuiving in groepsdenken die op dit moment plaatsvindt. Heb je hier terechte kritiek op, dan word je geframed als woke of deugpolitie. Je komt als autonoom, individueel en kritisch denker onherroepelijk klem te zitten in het sterke en dwingende groepsdenken van welke kant dit ook komt. Heb je kritiek op de oorlogsretoriek die gaande is ten aanzien van de oorlog tussen Oekraïne en Rusland, dan ben je een Poetin-aanhanger. Heb je kritiek op Israël wat betreft de buitensporige vergeldingsacties ten aanzien van de Palestijnen, dan ben je een antisemiet.

Groepsdenken is een langzaam proces, waarbij je de opgevoerde vijand niet meer als mens ziet. Die medemens – want in essentie is ieder mens een medemens – wordt een tweederangsburger die niet bij ons mensen, onze groep hoort. Er worden zoveel mogelijk argumenten en kwaadaardige kenmerken gezocht, zodat het wordt gerechtvaardigd om die ander buiten te sluiten, te pesten, uit de groep te zetten, ja, dood te slaan, te verkrachten, te vernietigen. Dat kan niet als je de ander als medemens beschouwt, dus daar gaat jarenlange indoctrinatie, hersenspoeling en negatieve beeldvorming aan vooraf. Dat gebeurde met onze Joodse medemensen begin vorige eeuw, dat gebeurt nu met onze Palestijnse medemensen, dat gebeurt met de migranten in ons eigen land. Maar dat doen we zelf ook met onze Russische medemensen, die direct na de inval in Oekraïne structureel werden geweerd als sporter, wetenschapper, muzikant. Alsof het allemaal monsters zijn.

Nee, de ongevaccineerden, de migranten, de Russen, zij zijn niet het probleem die bestreden dienen te worden. Onze eigen neiging tot groepsdenken is het grote probleem, het grote gevaar in deze tijd. We leven in een zeer onzekere tijd, waarbij het houvast in de buitenwereld, dat wat voor ons bekend en vertrouwd is, dreigt te verdwijnen. We zitten in een overgang, een transitie, waarbij groepsdenken snel oplaait, maar voor mij niet het antwoord is. Het antwoord op deze transitie dient juist in onszelf, in onze essentie gezocht te worden. We moeten individu blijven en ons niet verlagen tot groepsdenken dat de neiging heeft de ander te ontmenselijken en als vijand te zien. Alleen als autonoom mens die zijn ankerpunt heeft in zichzelf, in zijn essentie, zijn we in staat de ander te blijven zien als medemens. Hoe verschillend deze ook is. Als we ons dat blijven herinneren, stopt de oorlog en start de dialoog. Wat niet betekent dat je de ander geen grens mag stellen. Tot hier en niet verder. Dit is mijn grens. Maar blijf in verbinding. Dat is de uitdaging.