Dat ene gemene zinnetje uit de slavernijspeech van Rutte

De speech van premier Mark Rutte over het nog altijd voortwoekerende leed dat de slavernij heeft aangericht was overweldigend goed. Zelfs Sylvana Simons had lovende woorden: “Ik kan niet anders dan m’n waardering uitspreken voor de gekozen woorden vandaag”, twitterde ze. Afwijzende reacties kwamen van mensen die zeiden dat ze de speech niet gezien hadden. Kritiek kun je dat niet noemen want er is geeneens sprake van beoordeling. Ze roepen maar wat. “Ik heb er niks van gezien maar ik vond het waardeloos.” Dat kun je niet serieus meetellen.

Er zat niettemin toch een addertje onder het gras. Rechtsfilosoof Wouter Veraart vlooide de tekst van Rutte na en stuitte op de kleine lettertjes. Althans dat beweerde de hoogleraar aan de Vrije Universiteit in Trouw. Rutte had gezegd “Wij, levend in het hier en nu, kunnen slavernij alleen in de allerduidelijkste bewoordingen erkennen en veroordelen als misdaad tegen de menselijkheid.” Zijn gehoor knikte instemmend maar volgens Veraart schuilt er venijn in dat “hier en nu”. In de brief aan de Kamer over de excuses heeft het kabinet het zelfs over “naar de huidige juridische en morele normen en waarden”. Die bewoordingen zouden moeten voorkomen dat nazaten van de slachtoffers schadeclaims in kunnen dienen. Een vrees die voortdurend de discussie beïnvloedt ook al is zo’n claim nog nooit succesvol geweest, zelfs niet in een land als Frankrijk waar wettelijk is vastgelegd dat slavernij een misdaad tegen de menselijkheid is.

Ook los van de juridische argumentatie is het geen luttel detail. Premier Rutte zegt dat met de kennis van nu de slavernij een misdaad uit de zwaarste categorie is. Maar ja, het waren toen nu eenmaal andere tijden. Het was indertijd normaal, zoals zoveel verkeerde zaken. Dat klinkt als een excuus van de verkeerde soort. Het is bovendien niet helemaal waar. Slavernij is nu niet ok en was het toen ook niet.

Zo kent Nederland al eeuwenlang een relatief kleine maar zeer invloedrijke geloofsgemeenschap die ontstond in de 16e eeuw, de Doopsgezinden. Tal van beroemdheden, van Rembrandt tot Cornelis Lely, zijn met die stroming verbonden. Langs de rivier de Vecht tussen Amsterdam en Utrecht vind je nog steeds enorme buitenhuizen die neergezet zijn door gefortuneerde Doopsgezinden. Zij vergaarden hun vermogen met de walvisvaart. Daar hadden ze zich op gestort omdat ze zich vanuit hun geloof niet mochten bezondigen aan slavernij. Het was not done voor hen om medemensen zo te behandelen.

Ze waren niet de enigen. Er woedde in de samenleving voortdurend een debat over de vraag of slavernij wel aanvaardbaar was. Hugo de Groot, grondlegger van het internationaal recht, boog zich er ook over. En de meningen liepen uiteen. Een populaire opvatting was bijvoorbeeld dat christenen nooit tot slaaf gemaakt mochten worden. Nog zo’n teken van besef dat er iets mis was met slavernij. Overigens werd er ook nogal eens van standpunt gewisseld omdat de handel in slaven zo verleidelijk lucratief was. 

Geld is nog steeds een doorslaggevend argument in het debat, zo blijkt uit de duiding van de disclaimer in de speech van Rutte: het voorkomen van schadevergoedingen. Het kan natuurlijk niet zo zijn dat wij nu moeten bloeden voor de misdaden van onze voorouders, luidt het. Dat klinkt als een redelijke redenering maar die wordt wel alleen maar gebruikt in het eigen voordeel. Je kunt de logica immers ook omgekeerd toepassen: waarom zouden we nu nog moeten profiteren van die misdaden? Want dat doen we. De welvarende positie van Nederland, we zijn gemiddeld de rijkste inwoners van Europa, is er toe te herleiden. En tot de rest van het kolonialisme. Indonesië was tot aan de Tweede Wereldoorlog de profijtelijkste kolonie ter wereld.

Als je echt vindt dat je niets te maken hebt met wat je voorouders uitspookten dan moet je eigenlijk ook het erfrecht afschaffen. Daar is veel voor te zeggen maar niet veel steun voor te vinden. De redenering werkt dus vooral de andere kant uit, in het eigen voordeel. Ook dat is altijd zo geweest. De Nederlandse slavenhouders werden na de afschaffing financieel gecompenseerd, de slachtoffers niet. Haïti, het land dat in 1804 bevrijd werd door een succesvolle opstand van de tot slaaf gemaakten, moest na het uitroepen van de onafhankelijkheid aan Frankrijk herstelbetalingen gaan verrichten, meer dan 130 jaar lang tot in 1957. Die betalingen zijn er medeverantwoordelijk voor dat Haïti nog steeds het armste land ter wereld is, bleek uit onderzoek van de New York Times. In 2003 eiste president Jean-Bertrand Aristide dat Frankrijk zou overgaan tot terugbetaling. Dat werd niet op prijs gesteld door het land van Liberté, Egalité et Fraternité. Een jaar later werd Aristide afgezet in een mede door Frankrijk georchestreerde staatsgreep. De geschiedenis laat zich niet zo gemakkelijk voorbij verklaren.

De slavernij werd in de 19e eeuw uiteindelijk afgeschaft na acties van wat we nu feministen zouden noemen. Ook in Nederland. Zij wisten wat het was om rechteloos te zijn. Getrouwde vrouwen hadden voor de wet immers dezelfde positie als een kind, een houding die in Nederland tot ver in de jaren ‘50 van de vorige eeuw bleef bestaan. En het hield daar niet mee op. Het CDA wist tot 1991 tegen te houden dat verkrachting binnen het huwelijk een misdrijf zou worden voor de wet. Een echtgenoot kon voor de regeringspartij zijn vrouw net zo vaak verkrachten als hij wilde. Ze had immers geen recht op bescherming. Waar doet die positie je aan denken?

Nog steeds zijn het de feministen die aan kop gaan. Black Lives Matter, de beweging die het racisme- en slavernijdebat in Nederland een nieuwe impuls gaf, werd opgericht door vrouwen.

De slavernij mag dan geschiedenis zijn maar dat wil niet zeggen dat die achter ons ligt. De lijnen lopen door tot het heden, rechter dan we zelfs met de kennis van nu willen erkennen. Ook in die zin valt er wat aan te merken op dat veelbetekenende zinnetje van Rutte uit zijn verder even indrukwekkende als hoognodige speech. Mooie kans voor de koning om dat volgend jaar bij Keti Koti, de herdenking van de afschaffing, recht te zetten.