Cultiveer positieve emoties

Heel wat Nederlanders zeggen dat ze de samenleving chagrijnig, zuur en hufterig vinden. Voordat een maatschappelijke discussie goed en wel op gang is, ontaardt deze al in schelden en stenen gooien. Volgens NRC-columnist Bas Heijne is de mantra van het nieuwe Nederland “Ik ben er klaar mee!” Kijk alleen maar naar discussies over vluchtelingen en Zwarte Piet. Hoe onvergelijkbaar deze onderwerpen ook zijn in gewicht en ernst, er is een rode draad van hoogoplopende en onplezierige emoties die geen moment lijken bij te dragen aan overeenstemming. Deze kwesties laten ook zien dat emotionele debatten niet vanzelf tot een bevredigende uitkomst leiden. Althans niet zonder morele schade.

Dat heeft misschien te maken met de liberalisering van emotie. Boos is boos, en iedere emotie moet even serieus worden genomen. Zo worden in de zwartepietendiscussie emoties over de uitsluiting van groepen tegenover sentimenten rondom een feesttraditie geplaatst. In de dialoog gaat het vervolgens om de vraag welke emoties het meest waarachtig zijn. Dat leidt tot een merkwaardige umwertung van waarden: gevoelens van uitsluiting worden weggelachen als misplaatste overgevoeligheid, terwijl de feestsentimenten worden verdedigd alsof ze de wezensdragers van de collectieve identiteit zijn.

De onvrede over het verloop van zulke discussies roept de vraag op of je kunt discussiëren over het soortelijk gewicht van emoties en of sommige emoties bijzondere steun verdienen.

De traan van Obama Om die vraag te beantwoorden, helpt het om vast te stellen dat emoties een dubbelslachtige positie in onze culturele traditie. Van oudsher rust op emoties de verdenking van dwaasheid. Wie zich laat meeslepen door emotie, is het zicht op de werkelijkheid kwijt en per definitie een onverstandige beslisser.

Aan de andere kant leven we in een emocultuur waarin emoties juist staan voor een uitdrukking van onmiddellijke waarheid. Ze zijn het – soms explosieve – bewijs dat wat iemand naar voren brengt ertoe doet. Obama die een traan laat tijdens een toespraak over wapens in de Verenigde staten, moet wel menen wat hij zegt. En er hoeven maar een paar burgers in woede te ontsteken, of het gemeentebestuur haast zich naar het buurthuis voor een dialoogavond.

Beide opvattingen doen weinig recht aan de complexe structuur van emoties. Volgens de invloedrijke Amerikaanse filosofe Martha Nussbaum zijn emoties manieren om te begrijpen wat er gebeurt. Emoties zijn geen dierlijke impulsen of lichamelijke oprispingen. Ze zijn intelligent, zegt Nussbaum. Ze worden geleid vanuit percepties over wat waardevol en belangrijk is, ze beschikken over een cognitieve inhoud die waar of onwaar kan zijn, en ze kunnen goede of slechte raadgevers zijn bij ethische beslissingen.

Tegelijk kun je ze niet terugbrengen tot de regels en principes van het verstandelijke oordeel. Emoties kennen eerder een verhalende structuur. Ze ontwikkelen zich aan de hand van levensechte ervaringen. Hoe je bijvoorbeeld het verlies van een vriendschap beleeft, is nooit los te zien van eerdere ervaringen van vriendschap en verlies. Op dezelfde manier kan het politieke verhaal van Angela Merkel over menselijke waardigheid en eenheid niet worden losgemaakt van de Duitse geschiedenis. Volgens Nussbaum is politiek en ethisch redeneren simpelweg niet mogelijk zonder aandacht te besteden aan emoties.

Terechte en onterechte emoties Als we emoties inderdaad zien als intelligente oordelen, dan valt er ook te discussiëren over de vraag in hoeverre ze terecht zijn. Dat komt overeen met alledaagse ervaringen. Er zijn situaties waarin we iemands angst overdreven vinden, of blijdschap ongepast.

Ook boosheid van burgers kun je langs die lat meten. Stemt een emotie of de hevigheid ervan in met een persoonlijk of collectief verhaal dat je zou kunnen vertellen over die emotie? Dat je tierend en stenengooiend de straat op gaat na berichten over de komst van een gereclasseerde pedofiel, valt misschien te begrijpen als je dochter ooit is aangerand. Voor de meeste anderen past een kalmere reactie.

In publieke situaties kunnen allerlei psychosociale factoren een rol spelen die emoties naar een niveau brengen waarop ze niet langer ‘redelijk’ zijn. Denk maar aan het verbaal geweld van ouders waarvan veel voetballende kinderen wekelijks getuige zijn. Of de emotionele besmetting die plaatsvindt in gemeentezaaltjes waarin groepen bewoners tegenover bestuurders worden gezet. Volgens Bas Heijne mogen we ook kritisch zijn over het veelgehoorde excuus dat gevoelens van onmacht ervoor zorgen dat mensen zichzelf niet meer in de hand hebben: “Het is gewoon een lekker gevoel. Een rood waas voor je ogen is fijner dan een inspraakavond met argumenten en tegenargumenten.”

Wie recht wil doen aan de ‘waarheid’ van emoties, moet kortom kritisch zijn tegenover emoties die ongepast of ‘onredelijk’ zijn.

Positieve emoties dichtbij brengen Als het zo is dat er negatieve emoties zijn die we kunnen missen als kiespijn, dan is de volgende vraag of er ook emoties zijn die juist steun kunnen gebruiken. Volgens Nussbaum is dat beslist het geval. In haar boek Politieke emoties , argumenteert ze dat belangrijke positieve emoties in een samenleving actief moeten worden gecultiveerd. Dat zijn emoties die horen bij breed gedeelde waarden. Denk aan democratische waarden als menselijke waardigheid, gelijkheid en bescherming van kwetsbaren.

In de samenleving merk je die behoefte aan positieve emoties ook duidelijk. Zo vertelde de kunstenaar Marc Mulders in NRC Handelsblad hoe de behoefte aan ‘zachtheid in harde tijden’ hem inspireerde bij het maken van een glas-in-loodraam bij de opening van het Erasmusjaar. “Ik heb Erasmiaanse klanken van tolerantie, vergeving en gastvrijheid verbeeld. Liefde, liefde, liefde.”

Toch hebben zulke waarden het moeilijk om zich te handhaven. Tegenwoordig worden idealen als tolerantie en mededogen als gevaarlijk beschouwd, terwijl gevoelens van ressentiment, afkeer en intolerantie gelden als bewijs van realiteitszin. Dat heeft ook te maken met het abstracte karakter van ‘Erasmiaanse’ waarden. is. Het is voor mensen gemakkelijk om liefde en mededogen te voelen voor hun directe naasten, maar veel moeilijker om zich te verplaatsen in bijvoorbeeld de ellende van onbekende oorlogsvluchtelingen. Lastige bijkomstigheid is dat het ondanks de overvloed aan media, uitstekend mogelijk is om concrete verhalen daarover op afstand te houden. Juist die overvloed zorgt voor gewenning, selectieve aandacht en afsluiting. Bovendien helpen mediaberichten om een machteloos gevoel weg te nemen. Eén krantenbericht waarin wordt verteld dat het niet om vluchtelingen maar om ‘gelukszoekers’ gaat, kan voldoende zijn om af te rekenen met innerlijke verscheurdheid en door te gaan met je leven.

Soebatten over cijfers Als dat zo is, dan blijft de vraag hoe je Erasmiaanse emoties dichtbij brengt. En dan vooral: hoe breng je ze tot de verbeelding zonder dat ze de polarisatie verder verscherpen? Op die vraag bestaat geen eenvoudig antwoord, maar het zal essentieel zijn om in de dialoog op zoek te gaan naar verhalen die tegenstellingen overstijgen. Zoals die tussen ‘voorstanders’ en ‘tegenstanders’ van opvang van vluchtelingen. Op een avond in oktober blokkeerden razende bewoners het dorp Oranje om de komst van (meer) asielzoekers te verhinderen. De dag erna organiseerden dezelfde bewoners een barbecue om de asielzoekers welkom te heten. Zulke verhalen laten zien dat simpele debat-tegenstellingen als ‘voor’ en ‘tegen’ geen recht doen aan de dilemma’s en meervoudige gevoelens die in ons innerlijk omgaan. De echte tegenstellingen ontstaan pas als mensen zich onder invloed van alle wrevel ingraven in hun posities.

Verhalen over positieve democratische emoties zijn belangrijk omdat ze dichtbij brengen wat abstract is. Volgens Drew Westen, auteur van The political brain , zouden ook politici verhalen moeten vertellen die een connectie met het hart van de kiezer maken. Met name linkse politici zijn er slecht in, zegt Westen. Waar rechts-populistische leiders met groot gemak verhalen construeren over invasies van jihadisten en aanranders, blijft links oneindig nuanceren en met cijfers zwaaien. Liever praten in zakelijk oplossingsjargon vol politiek realisme dan beschuldigd worden van onwerelds idealisme of – nog erger – politieke correctheid. Discussies over de impact van immigratie draaien hierdoor steeds weer uit op de vraag wie de beste statistieken heeft. Cijfers en feiten overtuigen echter zelden iemand in een debat waarin emoties hoog oplopen. Geen getal zo overtuigend of we kunnen er een draai aan geven die past bij onze emotionele gesteldheid.

‘Wir schaffen das’ Om emoties van mededogen, bekommernis en gastvrijheid te begrijpen én te cultiveren, zijn verhalen nodig. Een voorbeeld van een verbindend verhaal vol emotie gaf Angela Merkel toen ze in december haar partijcongres toesprak. Met haar speech van zeventig minuten veroverde ze haar kritische achterban in één klap terug. De toespraak gaat over de waardigheid van ieder afzonderlijk mens. Merkel: “Dat betekent dat er op dit moment geen mensenmassa naar Duitsland komt, maar individuen.” Ze verbindt dit perspectief voortdurend aan zowel de geschiedenis als de toekomst van Duitsland. Voor dat Duitsland is het streven naar eenheid even noodzakelijk als het afwijzen van gevaarlijke sentimenten, benadrukt de bondskanselier. “Het zal een Duitsland zijn met gelijkwaardigheid van man en vrouw, met afkeuring van elke vorm van antisemitisme, racisme en discriminatie van homoseksuelen.”

Het indrukwekkende van Merkels toespraak is de wijze waarop ze het realiseren van belangrijke idealen verbindt aan kwetsbaarheid. Jezelf openstellen voor anderen brengt per definitie kwetsbaarheid en onzekerheid met zich mee, juist omdat we anderen niet kunnen beheersen. Wij hebben twee mogelijkheden om op die onzekerheid te reageren, zegt Merkel. Eén mogelijkheid is om ons uit angst van de wereld af te sluiten. De andere begint bij het besef dat wie nooit zekerheden op het spel zet, ook geen belangrijke waarden zal realiseren. Dat betekent niet dat we ons met een blind en passief vertrouwen moeten overgeven aan wat er maar gebeurt. Het is volgens Merkel een combinatie van vertrouwen en oplettendheid: ‘Wir schaffen das’.