Corona: waarom tellen we de doden niet mee?

Niemand weet precies hoeveel mensen er stierven door Corona sinds het begin van de epidemie, maar het gaat om tienduizenden mensenlevens. Het Centraal Bureau voor de Statistiek loopt fors achter. Volgens hun laatste gegevens is het totaal aantal coronadoden van maart 2020 tot en met februari 2021 ruim 27.000. Toen moesten de volgende golven nog komen. Door het virus kampen ook duizenden mensen met ernstige blijvende klachten of zijn invalide geworden.

Daarom kunnen we rustig spreken van een ramp. Niet van een natuurramp, zoals de onvergetelijke stormvloed uit 1953 die 1836 doden eiste, geen memorabele aanslag zoals MH17 – 298 doden – maar een sluipende gezondheidsramp van een immense omvang.

Niets wijst er echter op dat we ons de pandemie blijvend gaan herinneren vanwege het kolossale aantal doden. Het waren de vakanties die niet doorgingen, de voetbalwedstrijden zonder publiek, de verbeten strijd tussen ‘schapen’ en ‘wappies’, de ‘druk’ op de gezondheidszorg. Maar de doden? Die tellen we niet. En we praten er ook liever niet over.

Met ‘we’ bedoel ik natuurlijk niet de familie en de vrienden van de  overledenen. Die herdenken hun geliefden – vaak in stilte. Weinigen zullen het woord Corona in een overlijdensadvertentie zetten. Dat leidt alleen maar tot vervelende vragen over ‘onderliggende klachten’ of ‘overgewicht’.

Het zijn in eerste instantie onze politici, Rutte en De Jonge voorop, vervolgens de mix van media en deskundigen die zich beperken tot de capaciteit van de IC’s. En ja, ook een bevolking die met precies één keer applaudisseren voor de zorg zijn zorgplicht vervuld achtte.

Maar wie vooral de toon zetten, waren en zijn nog even de (demissionaire) premier en minister van Volksgezondheid.

Sinds het uitbreken van Corona hebben ze tientallen door grote delen van de bevolking bekeken persconferenties gegeven. Je kunt ze allemaal uitgeschreven terugvinden op Rijksoverheid.nl.

Als je de ‘persco’s’ doorneemt valt op dat ze voor negentig procent maar over één ding gaan: de maatregelen. Wat die betekenen voor de burger, de ouder, de kunstconsument, of het onderwijs. Het waarom van die maatregelen wordt maar rudimentair uitgelegd, meestal via de mantra die De Jonge in verschillende bewoordingen bleef herhalen: “We doen dit allemaal – u weet het – om ervoor te zorgen dat de zorg het aankan en om onze kwetsbaarste mensen zo goed mogelijk te beschermen.”

Het is, hij zal het beseffen, een halve leugen. Het beschermen van die kwetsbaarsten ging al meteen mis. De oversterfte in de Nederlandse verpleegtehuizen ging sky high en het duurde lang voor daar aandacht voor kwam. De Jong kwam er bijna een jaar later, in maart ‘21 maar één keer op terug, zonder naar de sterfte te verwijzen: “Maar als het virus ergens ongenadig hard heeft toegeslagen, dan is het wel in de verpleeghuizen. Werk dat verpleeghuizen hebben verzet is echt indrukwekkend. Bewoners en medewerkers hebben de afgelopen tijd zo ontzettend veel meegemaakt en het is begrijpelijk dat de instellingen de schrik nog in de benen hebben.” Over het aantal doden geen woord.

Na het begin van de pandemie bleef er maar één beleidsdoel over: de behapbaarheid van de zorg in de reguliere ziekenhuizen en de ic’s. Het beleidsdoel verengde de discussie, bepaalde de taal en wie er aan het woord kwamen. Het gevolg: het nieuws en de talkshowtafels bleven vanaf het begin hoofdzakelijk gereserveerd voor de specialisten en de ziekenhuisdirecteuren.

Niets ten nadele van hen. In de ziekenhuizen is een heroïsche strijd aan de gang om zoveel mogelijk zwaar besmette mensen te redden, op te lappen, een nieuw leven te geven of hun leven te verlengen. Grote opofferingen met grote gevolgen voor de rest van de zorg.

Maar er is in verhouding bizar weinig aandacht voor de slachtoffers van Corona. Het offensief van Darwinistisch georiënteerden uit allerlei hoeken: extreemrechts, gezondheidsfreaks, dansers, yogaguru’s etc. is daarvoor blijkbaar te succesvol: het gaat in hun ogen immers om het ‘dorre hout’, de mensen met overgewicht, onderliggende kwalen, of mensen die hun levenseinde al te lang hebben uitgesteld?

Het succes van hun pogingen Corona als een lifestyle-issue weg te zetten zou kunnen verklaren waarom het meest empathische moment voor Rutte aan het begin van de pandemie lag. Kort voor Pasen 2020 sprak de premier: “Laten we in deze Paasweek er ook bij stilstaan dat er steeds meer mensen zijn die iemand moeten missen door het coronavirus, dat veel mensen groot verdriet hebben en dat er ook angst is en eenzaamheid.”

In juni van dat jaar duikt het sterftecijfer weer even op bij Rutte, maar dan in positieve sfeer: “De belangrijkste cijfers in ons coronadashboard – het aantal sterfgevallen, het aantal nieuwe besmettingen, de ziekenhuis- en intensivecare-opnames – zijn stabiel laag of licht dalend.” Even later krijgt het ‘coronadasboard’ zijn congé en daarmee ook de sterftecijfers.

Op een enkele uitzondering na zwijgen de bewindslieden vanaf dat moment over het grote aantal dode en beschadigde mensen door Corona. Het woord ‘oversterfte’ nemen ze vrijwel nooit in de mond. Het gaat alleen over die andere ‘cijfers’, de besmettingen, de ziekenhuisopnamen, het aantal IC-bedden.

Een paar voorbeelden:

Rutte op 6 augustus 2020: “En dan corona. Het virus is bezig aan een gevaarlijke opmars. De cijfers liegen er niet om. Het aantal besmettingen neemt al een paar weken achter elkaar toe.” Punt

Rutte op 23 maart vorig jaar: “De besmettingscijfers zijn in de tussentijd flink omhoog gegaan, in de ziekenhuizen liggen ook weer meer coronapatiënten en het R-getal zit duidelijk boven de 1.”

De Jonge op 13 augustus vorig jaar: “Het OMT berekent dat van die 1.8 miljoen mensen er nog duizenden zo ziek kunnen worden dat zij naar het ziekenhuis moeten. En als we al die ziekenhuisopnames in een hele korte tijd zouden moeten verstouwen, ja, dan kan de zorg dat simpelweg niet aan.”

Niets over de doden.

Uiteindelijk blijft er een zeer beperkt, technisch en abstract lingo over: de ‘druk op de ziekenhuizen’ is ’nog hoog’, ‘het R-getal zit duidelijk boven de 1’; de ‘golf van omikron’ kan leiden tot ‘onbeheersbare situaties’; als je door ‘bepaalde cijfers heen schiet’ of een ‘signaalwaarde’ gaat het mis. De taal van de modelleurs is zo de taal van politiek en media geworden. De fictie van beheersing en controle is losgezongen van de ramp die als in een vertraagde film een duizendvoudig doodskleed uitrolt.

Op één punt rolde de dood natuurlijk wel het discours in: in de discussie over triage. Het angstbeeld dat er aan de ziekenhuispoort op niet-medische gronden een selectie zou plaatsvinden, was het ultieme argument om tot een lockdown over te gaan. Zo zou vermeden worden dat er onnodig doden zouden vallen, onnodig mensen zouden sterven die medisch gezien gered hadden kunnen worden.

Maar juist deze discussie verhulde dat er al op grote schaal mensen gestorven waren door niet-medische beslissingen. Het niet op tijd ter beschikking stellen van beschermingsmateriaal voor de werkers in verpleegtehuizen en in de wijkverpleging speelde een rol in het overlijden van veel mensen die al bij voorbaat kansloos waren om de ic te halen.

Het sturen op ziekenhuiscapaciteit in plaats van op het aantal besmettingen heeft in Nederland veel meer mensen ziek gemaakt, veel meer mensen het leven gekost, dan het beleid  van landen die het aantal besmettingen probeerde te minimaliseren. Door de dood uit het discours te halen werd het sterven niet minder, misschien wel meer. Het is daarom tijd om de doden wel mee te gaan tellen, over hen te vertellen en eerlijk te zijn over wat er medisch kan en niet kan.

Daarbij past ruime aandacht voor de slachtoffers van Corona. Over enkele maanden, op 5 maart, is het twee jaar geleden dat de eerste Coronadode in Nederland geregistreerd werd. Het wordt tijd om die datum aan te grijpen voor een grootschalige, landelijke herdenking via een nationale dienst met aandacht in de media van de tienduizenden doden, en de vele mensen die na Corona met beperkingen verder moeten leven. Het is voorgesteld door de Britse premier Johnson, het Amerikaanse congres werkt er aan, ook andere landen organiseren een herdenking. Nederland moet niet achterblijven.

Zo kan er momentum geschapen worden voor de vele verhalen die er te vertellen zijn over de doden, over de overlevenden. Als de doden weer mee tellen, komt er hopelijk ook meer ruimte om uit de spagaat te komen waarbij we ofwel over de vragen rond leven en dood in verband met Corona zwijgen, ofwel met een onverschillig, Darwinistisch of ronduit fascistisch gebaar zeggen; ‘mensen gaan nu eenmaal dood.’