Burgers moeten zichzelf vinden voor het verkiezingscircus weer begint

Het besef van onze gezamenlijke lotsbestemming lijkt zoek.

Straks begint het nieuwe seizoen van over elkaar heen rollende polderpolitici. De vervroegde verkiezingen van 22 november is begonnen aan haar aanloop in onze dramademocratie. De kijkers die het schitterend vinden te zien hoe de lijstrekkers om hun applaus elkaar bevechten en bekvechten gaan een amusante tijd tegemoet. Geen woordendolk zullen de politieke gladiatoren elkaar besparen. Bij de vorige verkiezingen maakte Geert Wilders het zelfs zo bont om Sigrid Kaag uit te maken voor “landverrader”.

Inderdaad, het belooft een opwindende politieke thriller te worden. Tenminste, als je politiek vooral als een spel beschouwt, en jezelf kunt permitteren om je als verwaand publiek te gedragen. Dat geldt voor mij niet. Ik zie vooral op tegen de volgende ronde van het politieke schouwspel in Den Haag, bang dat we nog gaan meer verzanden in politiek fragmentatie. Dat we nog meer als politieke gemeenschap gaan devalueren richting los zand. 

Politiek gaat wat mij betreft naast alle individuele belangen en praktische zaken vooral over een stuk van mijn bezieling en mijn waardigheid. Namelijk, wat ik samen met mijn medeburgers wil maken van dit land. Of en hoe we onze gezamenlijke lotsbestemming gestalte geven. Zodat we met eer en geweten kunnen zeggen: we hebben als Nederland de wereld iets moois te brengen én we kunnen met opgeheven hoofd de volgende generatie Nederlanders iets moois doorgeven.

Het is niet altijd per sé fijn om gelijk te krijgen. Ik kijk dan ook niet erg opgetogen terug op mijn voorspelling op dit podium bij het aantreden van Rutte 4: “Rutte-4 is op zijn best een herhaling van Paars-2: eerder een apolitiek project bestaande uit het “fixen” van probleempjes dan de samenleving van een broodnodig nieuw verhaal voorzien. Het is een grijs seizoen dat voorafgaat aan een nieuwe politieke storm, ben ik bang.” Zelfs het “fixen” is dat “moetje” van een kabinet niet gelukt, kunnen we achteraf constateren en wat we nu aan politiek avontuur tegemoet gaan belooft ook niet veel goeds. Maar het is niet alleen de Hollandse politici in de Haagse zandbak te verwijten dat we in huidige impasse terecht zijn gekomen. 

Het is te gemakkelijk om de voortdurende besluiteloosheid in Nederland bij grote vraagstukken aan politici te wijten. Zoals het verouderde werken en denken binnen het onderwijs, gezondheidszorg en ggz, landbouw en klimaat, woon en arbeidsmarkt en asiel- en immigratie-vraagstukken; meer en meer laten ze ons land verzanden in een algehele crisistoestand. Dan is het ook te wijten aan ons, de burgers die niet in staat zijn om buiten onze eigen kleine wereld en eigen levensstijl-enclaves te denken en handelen. Het besef van onze gezamenlijke lotsbestemming lijkt zoek.

Politiek van beroepspolitici, of het nu in de tijden van Machiavelli was of onze tijd, is er een van het zien en benutten van kansen. Maar eens in de zoveel tijd, vooral als een samenleving te maken heeft met larger than life vraagstukken zoals in onze tijd, heeft deze opportunistische logica desastreuze gevolgen voor de samenleving.

Door het wegvallen van grote, stabiele en trouwe blokken van kiezers na de ontzuiling, het einde van de Koude Oorlog en het verdunnen van ideologische scheidslijnen, en in den breedte de door gevestigde politieke partijen omarmde logica van de consumptiemaatschappij, is politiek een veemarkt geworden. De kiezer is als consument benaderd en zich als zodanig gaan gedragen. De uit de reclamewereld overgewaaide politieke benadering gebaseerd op lifestyle-profielen gaan de politieke arena domineren, van rechts tot links, bij zo goed als alle politieke partijen. 

En geheel identiek aan hoe het in een grote miljoenenmarkt werkt: in een multi-party democratie is er altijd een nieuwe, wellicht kleine, maar winstgevende niche te vinden voor een nieuw product. Zie de alsmaar toenemende fragmentatie in de Tweede Kamer waar nu maar liefst 20 fracties om de interruptiemicrofoon elkaar bevechten.

Onze demissionaire premier heeft in de afgelopen decennia laten zien dat hij zich als een vis in het water voelt binnen een dergelijke op marketing berust politiek bedrijf. Het lukte hem om van de VVD een brede volkspartij te maken, met inzet om de grootste minderheid aan hem te binden door een niet al te ingewikkeld product te zijn. 

Het premierschap noemde hij gewoon een baan, Nederland vooral een gaaf land en fragility of goodness was bij hem in goede handen. De gezonde jongen met zijn fiets en zijn groene appel was het land toe te vertrouwen. Voor visie en andere ingewikkelde politieke grootspraak moesten we niet bij hem zijn. Rutte als product was het beste te vergelijken met McDonald's, een voor iedereen helder en haalbaar product en voor velen aantrekkelijk. Het is niets voor niets dat behendige media-formatmakers zoals John de Mol die miljoenen kijkers aan zich kunnen binden zo welkom waren op het Catshuis en dat onze premier keer op keer zijn hekel aan ingewikkelde sociologentaal verkondigde. 

De spelwijze van zulke behendige reclamejongens in de politiek kan alleen goed gaan binnen een maatschappelijke context die niet vraagt om collectieve bezinning en gezamenlijke inspanning van de samenleving. Maar in tijden die schreeuwen om nieuwe koersbepaling op vele politieke fronten is potentiële kiezers vooral naar de mond spreken, pleasen en verleiden, rampzalig voor een land.

Het wordt tijd voor een politiek van het eerlijke verhaal. En het eerlijke politieke verhaal anno 2023 is dat wij allen – niet de ene niche wel, de ander niet – als samenleving, naast alles wat we verrichten voor ons individuele welbevinden en die van onze dierbaren, werk te doen hebben én offers moeten brengen. De dringende noodzaak van verandering klopt steeds harder aan onze deur. Op vele fronten moeten we duurzame en langetermijnkeuzes gaan maken.

In de marketinglógica van lifestyle-enclaves-politiek spreek je altijd jouw kiezers pleasend aan. Zelfs als het niet te ontkennen is dat het goed mis gaat met het land. De kunst is om slecht nieuws altijd te koppelen aan de Ander. Of die ander de asielzoeker is, de criticaster van het coronabeleid, de boer, klimaat- of antiracisme-activist, de kunst is om er een kleine groep van te maken waarvan je weinig weerstand verwacht en die groep ook regelrecht tegenover jouw – zo groot mogelijke – lifestyle-enclave te plaatsen. 

Onze demissionaire premier heeft verkiezing in verkiezing uit heeft dit kunstje ten toon gesteld door paginagrote advertentie-brieven tot de kiezer te schrijven. In deze brieven positioneerde hij zichzelf behendig als de voorman van de “gewone Nederlander” en de “normale burger”. Wie niet bij die groep hoorde maakt hij nooit erg expliciet, maar onmisbaar voelbaar: wie niet kon meedraaien binnen de bestaande orde of het er niet mee eens was: het waren degene die “Nederlanders voor racist durven uitmaken” en degene die “misbruik maakten van de sociale zekerheid”.

Met de kennis van nu terugkijken naar deze marketingtruc en het lezen van zijn verkiezingsbrieven aan de kiezer, versombert mij. Nu dat we veel scherper het wijd verspreide racisme en institutioneel racisme in onze publieke instituties in het vizier hebben. Nu dat we voortdurend geconfronteerd worden met de rampzalige vernietigende werking van politieke keuze voor grofmazige fraudebestrijding om bij de “normale belastingbetaler” in de gunst te vallen (toeslagenschandaal, DUO en wat er ongetwijfeld nog boven tafel zal komen). 

We moeten ons niet meer gek laten maken door dergelijke brieven. We zijn toe aan een ander verhaal. Een eerlijker verhaal. Dat zou moeten gaan over de offers die we moeten brengen om Nederland voor de wereld en voor de komende generatie Nederlanders van waarde te laten zijn. Ik heb mijn ernstige twijfels of we dit zomaar aan de beroepspolitici over kunnen laten. En of de beroepspolitici het zomaar over een andere boeg zullen gooien en uit de reclamelogica van de kiezersprofielen stappen en de politieke arena van verkiezingen dit keer anders in zullen gaan.

Ik denk dat het aan ons is: alleen wijzelf kunnen ons burgerschap opnieuw van een bredere betekenis voorzien dan een kortzichtige kijkers- en kopersmentaliteit. Het zijn wij die de politici kunnen laten zien dat onze politieke gemeenschap niet alleen draait om deelbelangen en niet enkel op een mentaliteit van een Republiek der Rivaliteiten stoelt.

Dat we geven om de waardigheid van Nederland in de wereld en het voortbestaan van een sterk, welvarend en eerlijk land voor de toekomstige generatie. Het zijn wij die uit onze lifestyle-enclaves moeten stappen en elkaar eraan moeten herinneren dat ons individueel geluk en ons collectief geluk met elkaar verbonden zijn.

Ik denk dat het aan ons is: de burgers, de kiezers, om het tij te keren. Dat begint met onze collectieve lotsbestemming onder ogen zien en collectief ernaar handelen. 

In een waardige democratische beschaving met zelfbewuste burgers en vooral in de tijden van grote politieke uitdagingen zou er aan scherp politiek debat tussen de politici een eerlijke en diepzinnige politieke dialoog tussen burgers vooraf moeten gaan.

Voordat we als kiezer het gevecht van politici in de arena gaan keuren moeten wij als burgers de weg naar agora terugvinden.