Bewakingscamera’s met gezichtsherkenning zijn een bedreiging van de mensenrechten

Dat politie, overheid en bedrijfsleven biometrische gegevens verzamelen van iedereen die zich in de openbare ruimte laat zien, is bekend. Evenzo dat dit met opnameapparatuur zoals bewakingscamera’s (bodycams, drones, enz.) en gezichtsherkenningssoftware gebeurt. De meeste mensen maken zich er niet zo druk over, maar het is een ernstige inbreuk op de privacy en een bedreiging van de mensenrechten en de rechtsstaat.

Het ongefilterd verzamelen, bewaren en gebruiken van biometrische gegevens van alle mensen die in de publieke ruimte gewoon ‘hun ding’ doen – op straten, pleinen en parken, scholen, universiteiten en bibliotheken, gemeentehuizen, shopping-malls, winkels en supermarkten, parkeerterreinen, zwembaden en sportvelden, bruggen en snelwegen, vliegvelden, havens en treinstations – is een vorm van massasurveillance.

“Biometrische gegevens zijn unieke gegevens over iemands lichaam en gedrag, die gevoelige informatie prijsgeven over wie we zijn”, waarschuwt Bits of Freedom  die in Nederland waakt over onze internetvrijheid. Niet alleen ons gezicht onthult dingen waarvan we onszelf soms niet eens bewust zijn. Dat doen ook onze ogen, stem, aderen, rode oren, hartslag, kleding, hoe we lopen, bewegen of op ons toetsenbord rammen, en nog veel meer. Op basis daarvan kun je profielen maken en zijn voorspellingen en inschattingen van gedrag mogelijk.

Met de unieke biometrische gegevens weten politie, overheid en bedrijfsleven constant wie wij zijn en kunnen ze onze gangen nagaan. Waar we zijn, wat we doen, hoe vaak, hoe lang, met wie. Zij kunnen deze gegevens – in elk geval in theorie – onderzoeken wanneer het hen goeddunkt, om wat voor concrete reden, vaag vermoeden, verdenking of vooraf nog onbekende ‘vangst’ dan ook. Zonder dat wij dat weten. Zonder toezicht. Niet zelden zonder (toereikende) wettelijke basis. Zonder voldoende (toegankelijke) rechtsbescherming.

Als die informatie wordt gebruikt om een voortvluchtige zware crimineel te onderscheppen of een terroristische aanslag te verijdelen, zal niemand daar rouwig om zijn. Maar massasurveillance en biometrische gegevens kunnen ook voor andere doeleinden worden ingezet. Bijvoorbeeld om greep te houden op brave burgers die dingen doen die gewoon zijn toegestaan en die de wet niet heeft verboden, maar waar overheid en politie toch niet op zitten te wachten.

In dit tijdsgewricht waarin de kennis van de regels niet zo diepgravend is als je zou hopen, sommige politici het met de rechtsstaat niet zo nauw nemen, ook Justitie en politie de grenzen van de wet opzoeken, en bedrijven zich blind verdienen door ons te observeren, is privacy een groot goed. Een kwetsbaar plantje om te koesteren en goed te beschermen.

Te makkelijk halen mensen hun schouders op: ‘Ach, alles ligt al op straat’, wat vooralsnog niet waar is. Of: ‘Ach, ik heb niks te verbergen.’ Dat heb je wel. Het gaat anderen geen moer aan wat jij doet. Wat je ook niet weet, en nog in de sterren geschreven staat, is wat ze in de toekomst nog met jouw biometrische gegevens zouden kunnen doen.

Nee, dat is niet iets om je schouders over op te halen. Mensenrechten staan wereldwijd onder druk, schreef Amnesty International al in zijn jaarverslag 2020. En dat geldt ook voor Nederland. Kijk wat er gebeurt in Belarus, Rusland, Hongkong en zoveel andere landen in de wereld. Dat lijkt ver weg, iets wat anderen overkomt, niet ons. Maar zoiets kan ook in Nederland gebeuren. Sterker, zoiets ìs al eens in Nederland gebeurd.

Het gaat ook om meer dan het privéleven van kwetsbare, individuele burgers alleen. Privacy is een zaak van ons allemaal, de hele samenleving. Het is niet alleen een voorwaarde om de publieke ruimte en het openbare leven – frank en vrij, zonder vrees of voorbehoud – te genieten. Privacy is een conditio sine qua non voor de mensenrechten zoals de vrijheid van meningsuiting of betoging. Als de massasurveillance en het gebruik van biometrische gegevens mensen intimideert en bang maakt, zodat ze toch maar liever afzien van bijvoorbeeld hun recht om te demonstreren of om in vergadering bijeen te komen, ondermijnt en bedreigt dat onze rechtsstaat, mensenrechten en democratie.

En dan hebben we het nog niet gehad over andere hiermee samenhangende zaken. Zoals bijvoorbeeld sturing door vooringenomen en discriminerende algoritmen. De plannen voor een Europese digitale identiteit. Of de regelmatig terugkerende proefballonnen van ambitieuze jonge honden en politici om al die rijke stuwmeren met al hun privacygevoelige informatie in al die verschillende, nu nog gescheiden digitale systemen nu eens eindelijk aan elkaar te koppelen. Zodat ze in één klik! echt alles over je weten. Voor wie nog boeken leest: ja inderdaad, ‘1984’.

 ‘Hahaha, dat valt toch wel mee?!’ Daar kun je je in vergissen.

Onlangs heb ik op Utrecht Centraal Station wat foto’s gemaakt. Prachtig gebouw, goudomrande herfstwolken – alles even fotogeniek. Nu hangen daar veel beveiligingscamera’s, van die glanzend zwarte ogen, kraaiennesten vol. Binnen no time zag ik vanuit mijn ooghoek vier spoorweg-Boa’s zigzaggend door de stationshal mijn kant op cruisen. Nog voordat ze me aanspraken, wist ik: ‘Die komen voor jou, meid!’ En zo was het.

Op drie meter afstand hielden ze halt en stuurden een van hen op me af. ‘U mag hier niet fotograferen,’ sprak de man bars. Waarom niet? vroeg ik verbaasd. ‘U fotografeert mensen. Mag niet: privacy.’ Maar dat doe ik niet, zei ik half naar waarheid en wees naar de hemelse luchten. ‘U heeft een professionele camera’, wees de man. Ja, en? ‘U maakt commerciële foto’s. Mag niet: dan moet u NS eerst om toestemming vragen.’ Ik maak foto’s voor mezelf, meneer. Kregelig vatte de Boa zijn boodschap nog één keer samen: ‘U mag hier niet fotograferen. U mag uw foto’s niet publiceren. U moet uw foto’s wissen, nu!’

Dat heb ik geweigerd. Het moet niet gekker worden. Je moet alle mensen de kost geven die op Utrecht CS staan te filmen, fotograferen en streamen, als ’s lands grootste knooppunt weer eens vastloopt. NS gaat het nog druk krijgen.

De man drong niet aan en vertrok. Na onderzoek bleek mijn bluf te kloppen: de Boa’s zaten inderdaad uit hun nek kletsen. Je mag als niet-professioneel wel degelijk op treinstations fotograferen, zonder voorafgaande toestemming van NS. Maar je staat op zo’n moment wel te shaken op je beentjes. Het is best intimiderend, vier barse beren in martiaal blitspak, met bodycam en handboeien. Onwillekeurig denk je even heel erg braaf: ‘Nou… laat ik maar ophouden met fotograferen. En een volgende keer… mmm… nee, toch maar liever niet.’

Zo simpel is het om mensen te intimideren en in hun vrijheid te beknotten.

Dat nooit. Dus. Lang verhaal kort: als jij wilt dat de openbare ruimte niet volledig wordt volgehangen met massasurveillance apparaten; dat politie, overheid en bedrijfsleven als de wiedeweerga kappen met het verzamelen, bewaren en gebruiken van biometrische gegevens; en dat er paal en perk wordt gesteld aan de inbreuken op privacy, mensenrechten en rechtsstaat, laat dan je stem horen en teken het EU-burgerinitiatief voor een verbod op grootschalig biometrisch toezicht. Het is nog niet te laat.