Wat betekent het om zwart te zijn in Nederland?

Het is dit jaar voor het eerst dat Nederland een soort Black History Month viert, Black Achievement Month genaamd,  om zwart Nederland te eren. Dat zijn ongeveer 750.000 tot 800.000 mensen uit Sub-Sahara Afrika tot aan de Caraïben en Zuid-Amerika, waartussen eigenlijk een wereld van verschil schuilt. Wat betekent het dan – met zoveel contrast – om zwart te zijn in Nederland?

De culturele verschillen onder zwarte mensen uit verschillende landen zijn enorm. Het is voor mij niet zo lang geleden dat ik voor het eerst pom, de overheerlijke Creools-Surinaamse ovenschotel met de variërend zoet/hartige verhouding proefde. Ik kan je vertellen dat ik de verloren tijd sindsdien meer dan voldoende heb ingehaald. Als iemand wier wortels in West-Afrika en de Verenigde Staten liggen, waren culturele begrippen als kwaku, roti of pastechi echt niet vanzelfsprekend voor mij, totdat ik in Nederland kwam wonen.

Zwarte gemeenschap Bovendien heb ik me als zwarte vrouw – die zich vooral identificeert met de alternatieve queerscène – nooit helemaal kunnen herkennen in de eendimensionale ideeën van wat mainstream zwarte identiteit zou zijn (zie Amerikaanse popcultuur bijvoorbeeld). Dat beeld is zo onvermurwbaar dat zwarten er zelf in lijken te gaan geloven, wat er vaak voor zorgt dat iedereen die daarbuiten valt aan het eigen zelfbeeld twijfelt.

‘De zwarte gemeenschap’ is dus eigenlijk een vrij abstract, stereotiep en fictief begrip. Hier had o.a. professor Gloria Wekker het over tijdens het symposium Zwart Nederland in Volkenkunde Museum Leiden. De ‘assen van verschil’ zoals gender, seksualiteit, religie, klasse blijven een rol spelen, ongeacht huidskleur.

Tijdens het event werd er gesproken over hoe de aanwezigheid van zwarte mensen in het culturele en historisch domein is vormgegeven. Wekker noemde de perceptie van zwarte identiteit een ‘traveling concept’, constant in ontwikkeling dus.

Zo vertelde de emiritus hoogleraar culturele en sociale antropologie dat in Groot-Brittannië van pakweg tachtig jaar geleden ‘zwart’ alles omschreef dat niet-wit was. Daar vielen ook degenen afkomstig uit India, Pakistaan en China bijvoorbeeld onder. Die definitie waaide over naar Nederland totdat zwart de term werd voor mensen uitsluitend uit Zuidelijke Sahara-landen, een aantal Latijns-Amerikaanse landen en ook andere gebieden zoals Noord-Afrika of Papoea, als men zich zelf zo identificeert.

Verschillen Binnenin die gefragmenteerde ‘zwarte gemeenschap’ bestaat er ook een geconstrueerde hiërarchie op basis van huidskleur en geografie. Degenen die lichter getint zijn worden vaak als aantrekkelijker gezien (vandaar de booming huidblekende industrie). En wie uit Zuid-Amerika komt deelt zichzelf niet graag in met ‘donker Afrika’. Hoewel deze tendensen hun oorsprong in de koloniale geschiedenis vinden, is het geen reden om die archaïsche ideeën aan te houden en blijft het in het heden tamelijk problematisch.

De verschillen zijn dus onmetelijk en regelmatig zelfs schadelijk voor het collectief zelfbeeld maar op het moment dat een Keniaanse-Amerikaan president wordt van de Verenigde Staten of een Afro-Amerikaanse artiest een album uitbrengt met een ode aan zwarte mensen, dan vibreert de zwarte vreugde bij bijna elke zwarte persoon van het topje van zijn kruin tot aan de punten van de tenen, zoals cultuurwetenschapper Stephanie Afrifa zo eloquent uitlegt in DWDD. Hoe komt het dan dat er in die gevallen wel sprake is van een gemene deler?

Overeenkomsten Ik vermoed dat het met gedeeld leed te maken heeft. Ik herinner mij nog toen ik op mijn vierde naar Nederland kwam en geen idee had dat ik zwart was. Het kreeg pas betekenis toen anderen – voornamelijk witte mensen – mij daar vaak in negatieve wijze op wezen. Mijn huidskleur had niet enkel te maken met de hoeveelheid en combinatie van melanine in mijn huid, maar betekende ook dat er andere dingen van mij verwacht werden of dat er anders naar mij werd gekeken.

Op het moment dat je bewust wordt van de negatieve of stereotype connotatie die vaak gepaard gaat met je huidskleur, word je je ook bewust van anderen die hetzelfde ervaren. We kunnen alle homo’s, vrouwen en invaliden ook niet over één kam scheren, maar de wijze waarop ze door de samenleving ontwaard worden vanwege de zogenaamde normafwijking zorgt voor herkenning bij elkander. Net als – minder beladen maar daarom niet minder waar – een jongere die zich als skater identificeert zich prettiger zal voelen bij andere skaters dan bij een kakker.

De gedeelde ervaring van discriminatie en buitensluiting is – in tegenstelling tot de mythe van één gemeenschap – geen fictieve. Het argument van slachtoffergedrag waar de aanklacht vaak mee beantwoord wordt, gaat niet op wanneer wereldwijd miljoenen zwarte mensen dezelfde benadeling ervaren.

Het is geen samenzwering om het witte mensen zo ongemakkelijk mogelijk te maken, al is het enkel omdat degenen die zich het ongemakkelijkst voelen bij racisme, vaak degenen zijn die het meemaken. Het wordt wordt namelijk niet beweerd dat je leven niet moeilijk kan zijn als je wit bent, maar dat het niet moeilijk is omdát je wit bent.

Gemeenschapsgoed Het gemeenschapsgoed zit niet alleen in gedeelde smart maar ook in de etnoculturele overdracht. Mijn verbazing was groot toen ik ontdekte dat het Surinaamse woord voor jochie ‘piking’ hetzelfde was als dat wij in West-Afrika en de Verenigde Staten gebruiken. Wat natuurlijk causaal verband houdt met de trans-Atlantische slavernij en de overdracht van erfgoed. Je proeft vaak de Afrikaanse oorsprong – al is het een subtiele smaak van herkenning – in taal, dans en eten.

Het belang van een Black Achievement Month zit hem voor mij niet in het idee dat alle zwarten hetzelfde zijn, of dat er sprake zou moeten zijn van ‘de zwarte gemeenschap’. Dat zou net zo absurd zijn als verwachten dat elke zwarte persoon anti-Zwarte Piet moet zijn omdat ze toevallig dezelfde huidskleur delen. Het zit hem wel in het existentiële, waaronder bewustwording van jouw geschiedenis en het ontstaan van je huidige positie en context.

Deze maand is noodzakelijk omdat in een samenleving waarin de kleur van je huid – voordat je zelf weet wie je bent – bepalend is voor hoe je behandeld wordt, hoe er tegen je gesproken wordt, wat er van je verwacht wordt en zelfs wat je toekomstperspectieven zijn, het van essentieel belang is om te trachten zonder die inferieure externe factoren je identiteit vorm te geven.

Herkenning Wij mensen vormen onze identiteit voor een aanzienlijk deel door middel van herkenning, door onszelf elders weerspiegeld te zien en ons interne gevoel te kunnen toetsen aan anderen die op ons lijken. Als je jezelf niet terug kan zien, hoe weet je dan immers dat je bestaat? En als je niet bestaat, kan je net zo goed zijn wat anderen je voorhouden dat je bent.

Dat betekent niet dat je je als individu overal in moet of zult herkennen maar wanneer je een verscheidenheid aan keus krijgt, is het aan jou te bepalen wat past. En omdat de vervulling van die basisbehoefte niet vanzelfsprekend is in een wereld waarin de dominante cultuur niet op jou lijkt zal je – wanneer onderdelen van jezelf niet in media, film, kunst, op televisie gereflecteerd worden –  die ruimte zelf moeten creëren.

Black Achievement Month Is de Black Achievement Month dan alleen voor zwarte mensen? Een retorische vraag, wanneer je hem omdraait. Is Griekse mythologie alleen voor witte mensen? Als jij als persoon iets enkel interessant vindt wanneer jij de hoofdrol speelt, zal het je leven zeer beperkt maken.

Daarbij is het proces naar gelijkwaardigheid multilateraal. Zoals Dr. Wayne Modest van het Research Centre for Material Culture  stelt, krijg je bij enkel focus op de eigen groep – al zij het om emancipatoire motieven – gedifferentieerd burgerschap en dat is hoe het allemaal in eerste instantie mis is gegaan.

Deze speciale maand is in het leven geroepen om het gecompliceerde en de gelaagdheid van de zwarte geschiedenis en de representatie in het heden te behandelen, om jonge en oude mensen te eren en te motiveren. De focus ligt niet alleen op de M.L. Kings of Nelson Mandela’s, wiens prestaties een enkeling zal weten te evenaren, maar de zoektocht is naar het grote in het kleine, het dagelijkse doch universele, zoals te bespeuren in de gevierde schrijver Edgar Cairo of de de gelauwerde Astrid Roemer.

Als de middelen geleverd worden om je aan een dergelijke exceptionaliteit te spiegelen als individu, dan plukt niet alleen wie het betreft maar de hele samenleving daar de vruchten van.

Klik hier voor meer info over de  Black Achievement Month  die op 1 oktober is ingegaan.

De foto komt uit de serie Men with Flowers van Lynette Luna.