Bestaanszekerheid en basisvoorzieningen: de markt lost onze problemen niet op

Basisvoorzieningen, zoals openbaar vervoer, energievoorziening, waterbeheer, zorg, onderwijs, kinderopvang, onderzoeksinstituten komen steeds vaker in handen van private partijen. Achter die private partijen staan dan vaak financiers of multinationals die slechts één doel hebben: winst maken. Zij hebben vaak lak aan de mensen die gebruik moeten maken van de voorzieningen. Natuurlijk, er worden contracten gemaakt met allerlei clausules, maar als afgesproken services niet worden gehaald, beroept men zich gemakkelijk op overmacht. Het zijn dezelfde grote bedrijven die hun tentakels uitstrekken tot in ons dagelijks leven en die politieke invloed uitoefenen. Een bekend voorbeeld is Elon Musk van X Corp., die openlijk de rechtsrepublikeinse presidentskandidaat Trump steunt.

De basisvoorzieningen waar iedere burger in gelijke mate gebruik van zou moeten kunnen maken, denk aan schoon water, energie, zorg, onderwijs, veiligheid, woonvoorzieningen, vervoer, informatievoorzieningen, zijn vanaf de jaren negentig van de vorige eeuw grotendeels geprivatiseerd. Dat zou efficiënter en sneller werken. Maar wat gebeurt er als de rentabiliteit in het geding is? Dan wordt of een beroep op de overheid gedaan om verantwoordelijkheid te nemen, of niet rendabele delen worden weggesneden of verkocht. Het bedrijf richt zich dan op het laaghangend fruit, waar gemakkelijk winst is te behalen. De moeilijke dingen mag de samenleving of de overheid oplossen.

Het schoolvoorbeeld van aankloppen bij de overheid was de bankencrisis. Toen de bomen de hemel in groeiden werden aandeelhouders en het kaderpersoneel ruim beloond, terwijl de kleine spaarder zich tevreden moest stellen met de kruimels. Toen het mis ging moest de overheid fors bijspringen en de belastingbetaler bijdragen. Ook in de zorg wordt naar de overheid gekeken als commerciële huisartsenketens, zoals Co-Med of ziekenhuizen failliet gaan. De zorg komt dan duidelijk onder druk, en er moet een oplossing komen. Ook diverse energiebedrijven zijn failliet gegaan, met als gevolg dat klanten een andere energieleverancier moeten zoeken tegen een hogere contractprijs.

Is er een weg terug? Jazeker. Zo zouden ziekenhuizen kunnen beslissen om specialisten in loondienst te nemen en collectief in te zetten op basis van vaste contracten. Publiek-private samenwerking tussen overheid en woningcorporaties als het gaat om wonen met zorg, om regionale jeugd- en Wmo-organisatie, of toepassen van voorkeursrecht bij ontwikkelingen in de ruimtelijke ordening. Bij organisaties die in de problemen komen moet de overheid een voet tussen de deur eisen. Dat vereist wel voortvarende en betrouwbare politieke besluitvorming met oog voor het belang van de burger.