Arbeidsproductiviteit: data als kompas voor een sterker Nederland

Nederland staat voor grote maatschappelijke uitdagingen: een tekort aan woningen, stikstofproblemen, en arbeidsmarktkrapte in essentiële sectoren zoals zorg, onderwijs en veiligheid. Maar in plaats van deze uitdagingen integraal aan te pakken, blijven we steken in gepolariseerde discussies over migratie en demografische groei. Ondertussen blijft een cruciale motor van onze economie onderbelicht: de arbeidsproductiviteit. Het debat hierover is niet alleen urgent, maar biedt ook een data-gedreven weg naar een verenigd, toekomstbestendig Nederland.

De feiten: Nederland blijft achter
De cijfers spreken boekdelen. Waar Nederland in de jaren ’90 een jaarlijkse arbeidsproductiviteitsgroei van 1,5% kende, is dat tussen 2010 en 2022 gezakt naar een schamele 0,5%. Internationaal gezien doet Nederland het matig. Volgens gegevens van de OESO zakte Nederland sinds 2014 van een vijfde naar een elfde plaats in arbeidsproductiviteit per gewerkt uur, ingehaald door landen als Zweden, Oostenrijk en Duitsland. Ter vergelijking: in de Verenigde Staten is de arbeidsproductiviteit gemiddeld 20% hoger.

Hoe is dit mogelijk? Nederland heeft lang geprofiteerd van een groei in arbeidsinzet – meer uren werken – maar de bijdrage van productiviteitsverbetering is vrijwel tot stilstand gekomen. Tussen 2013 en 2019 droeg arbeidsproductiviteit in Nederland slechts 0,3 procentpunt bij aan de jaarlijkse bbp-groei per inwoner, terwijl dit in de rest van de OESO 0,5 tot 1 procentpunt was.

De sectoren: waar stokt het?
Data van het CBS laten zien dat drie sectoren bijna 90% van de productiviteitsvertraging tussen 2004-2008 en 2013-2019 verklaren: aardgas, industrie en vervoer & opslag.

Door de afbouw van de aardgaswinning in Groningen is de productie in deze sector drastisch gedaald. In 2023 werd nog slechts 11 miljard kubieke meter gas geproduceerd, tegen 80 miljard in de jaren ’80. Deze krimp heeft de arbeidsproductiviteit in de sector sterk negatief beïnvloed, hoewel deze maar 0,2% van de arbeidsmarkt beslaat.

Traditioneel een motor van productiviteitsgroei is de industrie sterk afgezwakt. Waar deze sector in 2004-2008 een jaarlijkse groei van 4,4% liet zien, was dit in 2013-2019 nog slechts 1,5%. De machine-industrie blijft een positieve uitzondering, maar chemische en elektrotechnische industrieën tonen flinke achteruitgang. Dit is deels te wijten aan de afnemende impact van technologische vooruitgang (zoals de wet van Moore) en de uitwerking van eerdere efficiëntieslagen zoals offshoring.

In 2014 bereikte de sector vervoer en opslag een piek in arbeidsproductiviteit, om daarna hard terug te vallen. Subsectoren zoals post- en koeriersdiensten zagen een halvering van productiviteit in tien jaar, mede door de arbeidsintensievere aard van pakketbezorging naarmate online winkelen toenam.

Migratie en arbeidsmarkt: een data-gedreven visie
De huidige migratiediscussie is te veel gericht op aantallen en te weinig op economische meerwaarde. Sectoren zoals de tuinbouw, distributiecentra en slachterijen hangen af van goedkope arbeidsmigranten, maar dragen weinig bij aan de nationale productiviteitsgroei. Een kritische analyse met “true pricing” – waarbij maatschappelijke en milieukosten worden meegerekend – zou aantonen dat veel banen in deze sectoren economisch inefficiënt zijn. Om arbeidsmigratie economisch te rechtvaardigen, moet de focus liggen op sectoren met hoge toegevoegde waarde, zoals de IT en maakindustrie.

True pricing: werkelijke kosten van laagproductieve sectoren
Onderzoek toont aan dat subsidies aan vervuilende of laagproductieve sectoren vaak contraproductief zijn. Tata Steel is een sprekend voorbeeld. Ondanks miljarden (en geen miljoenen!) aan publieke middelen voor verduurzaming via groene waterstof, blijft het lange termijnperspectief onzeker. De huidige productie draagt slechts beperkt bij aan de totale bbp-groei, terwijl de milieu- en gezondheidsschade onbetaalbaar is.

Vrij verkeer: EU-regels onder de loep
Het vrije verkeer van goederen en mensen binnen de EU heeft voordelen, maar legt ook beperkingen op aan nationale beleidsmaatregelen. De data tonen aan dat Nederland disproportioneel afhankelijk is van laagproductieve exportstromen, zoals wederuitvoer. In 2020 bestond meer dan 30% van onze internationale handel uit doorvoer van producten, met minimale toegevoegde waarde. Om echte productiviteitsgroei te realiseren, moet dit systeem opnieuw worden geëvalueerd.

De politieke urgentie: geen rapporten maar acties
In Den Haag klinkt steeds vaker de roep om een “arbeidsproductiviteitsgezant” of deltacommissaris. Dit is een positieve ontwikkeling, maar het risico van bureaucratie ligt op de loer. Wat Nederland nodig heeft, is een duidelijke actieagenda met concrete doelen. Investeer gericht in technologieën die arbeidsintensieve sectoren efficiënter maken. Initiatieven zoals digitaliseringsvouchers in de provincie Gelderland kunnen landelijk worden opgeschaald. Sectoren met hoge toegevoegde waarde, zoals IT en engineering, hebben een tekort aan gekwalificeerd personeel. Gericht beleid voor (om)scholing kan hier grote impact maken. Identificeer sectoren die economisch inefficiënt zijn en richt subsidies op groeiende en duurzame industrieën. Maak gebruik van true pricing om de maatschappelijke kosten van huidige subsidies transparant te maken. Voer een debat over de impact van Europese vrijhandelsregels op de nationale arbeidsproductiviteit. Stel als randvoorwaarde dat migratie bijdraagt aan de economische en maatschappelijke duurzaamheid.

Data als brug naar de toekomst
Nederland kan de uitdagingen van de komende decennia alleen aan met een data-gedreven aanpak van arbeidsproductiviteit. De cijfers laten zien dat we ons potentieel niet volledig benutten. Arbeidsproductiviteit is niet alleen een economische meetlat, maar een kompas voor een duurzamer, efficiënter en rechtvaardiger Nederland. De weg naar een sterkere toekomst ligt niet in meer uren werken of meer mensen toelaten, maar in slimmer werken en duurzame keuzes maken.