Amanda Gorman: niet de huidskleur maar de kwaliteit van haar vertalers doet er toe

Uitgeverij Meulenhoff heeft Marieke Lucas Rijneveld uitgezocht om het gedicht The hill we climb te vertalen waar haar collega Amanda Gorman zoveel eer mee inlegde op de inauguratie van Joe Biden. Zij is niet de eerste de beste. Rijnevelt won de Booker Prize, een van de belangrijkste literaire onderscheidingen ter wereld.

Toch is die keuze de uitgeverij niet in de koude kleren gaan zitten. Uit de hoek van Black Lives Matter en aanverwante stromingen kwam kritiek op het feit dat een witte voor deze taak was uitgekozen? Was Rijnevelt om die reden wel in staat Gormans woorden op een adequate manier te vertalen? Meulenhoff ging hier nog serieus op in ook. In een verklaring legde het bedrijf uit dat Gorman en haar team akkoord waren met Rijneveld als vertaalster omdat zij strijdt voor gendergelijkheid en een inclusieve samenleving. Ook zullen haar teksten voor publicatie worden voorgelegd aan sensitivity readers zodat ze kunnen worden ontdaan van woorden die verkeerd vallen.

Zulke sensitivity readers had je in mijn jeugd ook. Het waren priesters die boeken nakeken op strijdigheid met de katholieke leer. En op wat zij godslasterlijke, immorele en vuile taal vonden. Zulke boeken werden dan ontraden. En als in een theologisch boek de uitdrukkingen evulgetur en nihil obstat stonden, wist je dat de auteur keurig binnen de roomse lijntjes kleurde.

Ik heb nog een ouderwets voormammoets eindexamen gedaan. We kregen teksten in het Frans, Duits en Engels voorgelegd met daar boven cursief de opdracht: “Vertaal in goed Nederlands”. Bij ons op het Sint Franciscus College leerden wij wat daaronder werd verstaan: “Een tekst afleveren zoals de auteur zou hebben gedaan, ware hij Nederlander geweest”. We begrepen ook wel dat dit een onhaalbaar ideaal was maar wij konden er onder de al dan niet bezielende leiding van onze leraren wel naar streven. We moesten toon, stijl en inhoud zo goed mogelijk in het Nederlands weergeven. Alleen dan gaven wij onze lezers de juiste indruk op wat de auteur bij hen wilde bereiken. Dat vereist inlevingsvermogen en talenkennis. En literair gevoel, zeker als het de vertaling van poëzie, verhalen of romans betreft. De vertaler moet dan in staat zijn om gelaagdheid weer te geven, zich in kunnen leven in de denkwereld van de auteur.

Sensitivity readers en andere censoren kunnen aan het resultaat alleen maar afbreuk doen. Zij hanteren immers geen literaire criteria. Zij willen schrappen en herschrijven om gevoeligheden te vermijden. Dat is zoiets als het overschilderen van een Michelangelo omdat er een penis op staat, want – wie weet – zullen anderen zich daaraan ergeren.

Dat inlevingsvermogen wordt niet bepaald door iemands huidskleur. Er is geen enkele goede reden om aan te nemen dat iemand van Afro-Amerikaanse afkomst daarom niet in staat is de poëzie van Gerard Reve in goed Engels te vertalen. Deze vereerde auteur is immers blank. Hij of zij moet gewoon de nuances van de Nederlandse taal kennen en in het kader van zijn inspanningen kunnen denken op de manier van Reve, wat hij daar ook persoonlijk van mag vinden.

Het is evenmin zo dat geestverwanten van auteurs de beste vertalingen leveren. De vertaling van Celine’s Voyage au bout de la nuit door Emanuel Kummer is nog steeds onovertroffen. Toch was hij in tegenstelling tot de auteur bepaald geen racist, fascist of antisemiet. Over dit onderwerp hield Kummer een behartenswaardige lezing , toen hij de Martinus Nijhoffprijs aanvaardde. Daarin staat veel leerzaams over de relatie tussen de vertaler en het in dit geval abjecte gedachteleven van zijn auteur.

Niet dat The hill we climb veel problemen zal opleveren aan een geroutineerd vertaler want het is duidelijk gelegenheidspoëzie. Amanda Gorman heeft dit gedicht volgestopt met versleten metaforen die je steeds tegenkomt als Amerikanen een toekomstperspectief proberen te schetsen. De heuvel staat voor de shining city on the hill , het hemelse Jeruzalem waar de Verenigde Staten als sinds eeuwen mee worden vergeleken. Destijds haalde Ronald Reagan haar nog uit zijn clichékist. Voor het overige is het uit het donker naar het licht en het land waar een mager zwart meisje het tot president kan brengen. De inhoud is prima, de taal weinig bijzonder. En de Heilige Schrift wordt tot getuige aangeroepen voor de komst van een nieuwe dageraad.

De inhoud is weinig controversieel: als we elkaar accepteren, komt ieder tot zijn recht en bestijgen we allemaal die heuvel terwijl een schitterende dag aanbreekt. Dat is het zo’n beetje. Als we maar dapper genoeg zijn om het licht te zien. Je moet wel een heel verstokte racist zijn om daar een buil aan te vallen. Voor de inauguratie van een president als Biden was het allemaal precies goed, de wereldliteratuur schiet er weinig mee op.

Een goede vertaling zou The Hill even versleten moeten maken als het origineel.

Op de lange termijn zal het Amanda Gorman schaden dat haar mondiale roem is gebaseerd op dit matige product. Ze is namelijk wel degelijk een dichteres van formaat. Dat blijkt bijvoorbeeld uit In this Place (An American Lyric). Ik bedoel, luister:

There’s a poem in this place- in the footfalls in the halls in the quiet beats of the seats. It is here, at the curtain of day, where America writes a lyric you must whisper to say.

Probeer dat maar eens in goed Nederlands te vertalen zoals Amanda Gorman het zelf gedaan zou hebben. Een eind verderop staat

Tyrants fear the poet Now that we know it We can’t blow it. We owe it to show it not slow it although it hurts to sew it when the world skirts below it.

Inderdaad tirannen zijn bang van dichters. Die sturen er sensitivity readers op af. Zij sluiten vertalers uit, niet op grond van hun vakkennis of hun taalgevoel maar om hun achtergrond of kleur. Zij verbieden woorden en staan alleen zichzelf toe bepaalde andere woorden uit te spreken.

Als de kwaliteit van een vertaling beoordeeld moet worden, telt alleen het resultaat.

Voor het overige ben ik van mening dat de toeslagenaffaire niet uit de publieke aandacht mag verdwijnen en de kwestie rond het Groninger gas evenmin.