Als iedereen dit stripboek zou lezen, was er een andere verkiezingsuitslag
Ik dacht dat ik wel wist hoe het kapitalisme in elkaar steekt maar een stripboek maakte me duidelijk dat ik toch forse delen van het grote plaatje miste. Zozeer zelfs dat ik beter snap hoe we op het punt zijn beland dat Wilders de grootste werd bij de laatste verkiezingen. Nu zou ik je natuurlijk graag bijpraten over dat precies werkt maar dat is niet gemakkelijk.
Dat komt zo. Ik las Capital & Idéologie, zoals de strip heet, in het Frans. Dat klinkt interessant maar mijn beheersing van die taal zit helaas nog op het niveau van een 7-jarige. En dat geldt eigenlijk ook voor het onderwerp van de strip, de economie, zeker als het gaat om inflatie, belastingen en vermogen. Dat gaat allemaal al snel boven mijn pet. Dus je begrijpt dat ik er een jaar over heb gedaan om me door dit boek te worstelen. Al is worstelen niet het juiste woord want dat klinkt als iets vreselijks, terwijl ik het juist prettig vond. Maar wel inspannend.
Economisch journaliste Claire Alet en illustrator Benjamin Adam hebben het baanbrekende wetenschappelijke verhaal van econoom Thomas Piketty, die ontdekte hoe het huidig systeem leidt tot steeds grotere ongelijkheid, omgezet in een levendige familiegeschiedenis. Dat is geen kwestie van natuurwetten maar van uitgekiende wetgeving die bepaald wordt door de economische machthebbers.
Door de eeuwen heen worden de nazaten gevolgd van een rijke Franse familie en de mensen om hen heen. Hoe komen ze aan hun geld? En hoe zorgen ze dat ze het niet kwijtraken? Dat zijn natuurlijk ieders zorgen maar omdat het om een kapitaalkrachtige familie gaat, zit hun wereld wel iets anders in elkaar dan die van de gemiddelde lezer.
Zo heeft de familie plantages met tot slaaf gemaakten gehad. Het verhaal maakt duidelijk hoe dat werkte en legt uit dat de slavernij uit onder meer economische overwegingen werd afgeschaft. Het was bijvoorbeeld toch goedkoper om onderbetaalde arbeiders te gebruiken aangezien die niet gevoed hoefden te worden, om maar iets te noemen. De nazaten van die familie hebben niet alleen de rijkdom geërfd maar inmiddels ook het bijbehorende schuldgevoel. Hun luxe leven is vergaard uit de gewelddadige onderdrukking van anderen. Hun bezit is verkregen uit afschuwelijke misdaad. Moet daarom niet de pluk ze-wetgeving op deze geërfde criminaliteit losgelaten worden?
Het boek vertelt ook hoe het kolonialisme kon ontstaan. Omdat de landen in Europa voortdurend oorlog met elkaar voerden, beschikten ze over goed uitgeruste krijgsmachten. Het veroveren van andere delen van de wereld ging daardoor relatief makkelijk. Vervolgens werden de Europese oorlogen natuurlijk ook in de gekoloniseerde gebieden uitgevochten. Dat verband had ik me nooit zo gerealiseerd.
Kolonialisme is ingegeven door racisme - de kerk verzon het verhaal dat niet-witte mensen zich afgekeerd hadden van God en dus minder waren - en gebaseerd op het principe dat een kleine groep mensen tracht zoveel mogelijk bezit te vergaren ten koste van anderen. Dat is ook wat er in het kapitalisme gebeurd. De beste manier om geld te verdienen is niet zelf werken maar geld hebben. Dat kan zich namelijk vermeerderen zonder dat je er iets voor hoeft te doen. Die verrijking is onder meer mogelijk omdat geld dat verdiend wordt met arbeid veel zwaarder belast wordt dan geld dat verdiend wordt met geld. Daar wordt amper belasting over betaald. Het is wat je noemt gratis geld. Capital & Idéologie gaat over de strijd dat onrecht uit te roeien.
Het boek zet uiteen hoe het belastingsysteem in het voordeel van de rijken werkt. Dat is geen toeval want geld geeft macht. Rijke mensen schenken bijvoorbeeld meer aan politieke partijen. Denk bijvoorbeeld aan de oprichters van Otto Workforce, het uitzendbureau dat arbeidsmigranten werft en verhuurt. Zij stortten bij de vorige verkiezingen 2 ton in de partijkas van de VVD. Niet alleen leidt het er toe dat die partij de uitbuiting van arbeidsmigranten beschermt, die gift is ook nog eens aftrekbaar van de belastingen. Het laatste betekent dat die donatie eigenlijk met publiek geld wordt betaald.
De armen betalen zo mee aan hun eigen onderdrukking. Mensen die geen 2 ton te vergeven hebben kunnen dat soort politieke fratsen niet uithalen.
Het is een patroon dat steeds terugkeert, wie veel geld heeft kan gemakkelijk een greep in de schatkist van de staat doen. Denk aan de banken die ‘gered’ moesten worden in de bankencrisis. Of de miljarden aan staatssteun die tijdens de pandemie naar bedrijven ging.
Het systeem is zo georganiseerd dat de ongelijkheid steeds groter wordt. Dat is slecht voor de samenleving en daarmee voor vrijwel iedereen. Het is geen onvermijdelijk gegeven, geen ‘natuurwet’. Integendeel. Het boek toont hoe de overheid het tij kan keren. Dat gebeurde tijdens de zogeheten Trentes Glorieuses, de dertig jaar na de Tweede Wereldoorlog waarin de verzorgingsstaat werd opgebouwd en de ongelijkheid teruggedrongen. Han van der Horst heeft al eens in een boek opgeschreven hoe die periode de echte Gouden Eeuw was. Totdat Reagan en Thatcher er een einde aan maakten door in de hele wereld een Anglo-Amerikaanse versie van het kapitalisme op te dringen: het neoliberalisme. Daardoor glijdt de wereld terug naar de ongelijkheid van de 19e eeuw, niet toevallig de ideale tijd volgens politici als Wilders.
Dat kan tegengegaan worden. De Europese Unie zou een einde kunnen maken aan de toenemende ongelijkheid door een rechtvaardiger belastingstelsel in te voeren. Met het Verdrag van Maastricht werd het vrij verkeer van goederen en personen geregeld. Het zou niet meer dan logisch geweest zijn daar een passend belastingstelsel bij in te stellen. Dat wilden de lidstaten ook maar het plan werd tegengehouden door Nederland. En Luxemburg en Ierland, precies de drie belastingparadijzen binnen de Europese Unie.
Ondertussen gebeurde er iets anders. Er is de populaire kreet 'de rijken worden steeds rijker en de armen worden steeds armer'. Dat is niet zo. De allerarmsten in de wereld zijn er de laatste decennia juist op vooruit gegaan. Dat wordt ook vaak aangehaald als bewijs dat kapitalisme werkt. Maar de middengroepen zijn er in diezelfde periode wel op achteruit gegaan. In tegenstelling tot de rijken, die steeds rijker worden. Dat leidt bij de middengroepen tot onzekerheid en onvrede. Zij merken dat hun kinderen een slechtere toekomst tegemoet gaan.
En hier komen Wilders en kompanen om de hoek kijken. Zij mobiliseren die onvrede door de armsten de schuld te geven van die ontwikkeling. De zorg, het onderwijs en al die andere publieke voorzieningen gaan achteruit omdat geweigerd wordt de rijkdom van de allerrijksten aan te pakken. Dat wordt opnieuw in stand gehouden met een effectief middel dat ook het kolonialisme mogelijk maakte: racisme. Alles om de rijken buiten schot te houden.
Nu weet je meteen waarom van de rechtse partijen de verkiezingen over migratie moesten gaan. Dat mes snijdt voor hen aan twee kanten: ze kunnen hun racisme uitleven met wat genoemd wordt sociaal-nativisme. Alleen wie hier geboren is, heeft rechten. Dat geboren slaat op vier, vijf generaties terug. Inderdaad, dan zit je weer in de 19e eeuw. En ze kunnen zo de ongelijkheid in stand houden.
Kortzichtige commentatoren willen nog wel eens beweren dat Wilders ‘links’ is. Capitale & Idéologie maakt duidelijk dat dat misleiding is. Links wil de ongelijkheid terugdringen omdat daarmee maatschappelijke problemen worden opgelost. Wilders wil alleen maar meer ongelijkheid.
Natuurlijk komt in het boek ook de klimaatcrisis aan bod, de ramp die op toekomstige generaties afkomt. De veranderingen die noodzakelijk zijn om dat te voorkomen, worden veel te langzaam doorgevoerd. Het boek kiest daar een interessante benadering voor. Nu kijken we met schaamte terug op de periode van de slavernij, op wat onschuldige mensen werd aangedaan met geen ander doel dan rijkdom te vergaren voor de kapitalisten. Hoe kijken mensen over 100 jaar dan terug op hoe nu de planeet doelbewust naar de sodemieter wordt geholpen voor hetzelfde doel? Die schaamte van straks kun je nu voorkomen.
Je begrijpt, deze korte samenvattingen en interpretaties doen geen recht aan het stripalbum. Daarin wordt het echt allemaal veel beter en meeslepender uitgelegd. Piketty zelf is ook razend enthousiast over de strip omdat die zijn ontdekkingen zo toegankelijk maken. Het legt de verborgen oneerlijkheid bloot die doelbewust in stand wordt gehouden en maakt duidelijk hoe dat veranderd kan worden. Het is een systeem dat je moet snappen om door te hebben wat ons wordt aangedaan, buiten de waan van de dagelijkse ophef die wel alle aandacht vraagt maar ieder werkelijk inzicht belemmert.
Als je wilt dat er bij de volgende verkiezingen een andere uitslag komt, zul je moeten zorgen dat het over de inhoud van Capital & Idéologie gaat. Dat is natuurlijk lastig want het boek is in het Frans. Er zijn overigens ook Duitse en Spaanse versies van. Het goede nieuws is dat er in september eindelijk een Engelse vertaling komt. Nog mooier zou zijn als er ook een in het Nederlands komt. Het lijkt me een crowdfundactie waard om dat voor elkaar te krijgen.