Alleen dan is een correctief referendum acceptabel

Vaak wordt gezegd dat referenda onwenselijk zijn omdat burgers de tijd noch de achtergrondkennis hebben om tot een weloverwogen keuze te komen. Deze bewering legt een bom onder het principe van de democratie.

De SP ziet waarschijnlijk kans het correctief referendum toch de grondwet in te rommelen. Dat gaat niet van de ene dag op de andere maar het zal binnen een paar jaar wel lukken. De voorstanders kunnen beter niet te vroeg juichen. Daarna moet er een wet worden geschreven met een feitelijke regeling. Dat zal zeker niet van een leien dakje gaan.

Heel belangrijk: burgers kunnen het initiatief niet nemen. Ze mogen alleen maar reageren op door de Kamers goedgekeurde wetten en wellicht ook besluiten. Het referendum zoals het nu in de grondwet dreigt te komen, heeft alleen nut om iets af te wijzen, niet om iets te initiëren. 

In een referendum kun je op een vraag alleen maar "ja" of "nee" zeggen. De mogelijkheden "eigenlijk niet" of "Moet je van geval tot geval bekijken" zijn geen optie. Toch zou dat laatste het enige zinnige antwoord zijn op een vraag als: "Moeten rechters de mogelijkheid krijgen korte gevangenisstraffen thuis te laten uitzitten met een enkelband?" "Ja" of "nee" is dan veel te grof.

Niettemin kennen tal van landen toch bindende referenda in alle soorten en maten. De voorstanders wijzen altijd op Zwitserland. Men kent daar sinds 1874 een correctief referendum, dat je kunt eisen als de volksvertegenwoordiging wetten heeft aangenomen of aangepast. Je moet dan wel 50.000 geldige handtekeningen van Zwitserse burgers bijvoegen. Op kantonaal en gemeentelijk niveau gelden andere voorwaarden.

Het is ook mogelijk een referendum te houden over een geheel nieuw onderwerp. Dan zijn 100.000 handtekeningen noodzakelijk. Een minimaal opkomstpercentage bestaat niet. Als het kan worden verschillende referenda tegelijk uitgeschreven.

Belangrijk: overheden kunnen zelf niet het initiatief nemen tot volksraadplegingen. Dat moet echt vanuit de burgerij komen al is het natuurlijk voorstelbaar dat politieke partijen wier fractie in het parlement een nederlaag leden, alsnog hun gelijk proberen te halen via de stem des volks. Weetje: van de 200 correctieve referenda die in Zwitserland sinds 1874 zijn gehouden, leidde 40% tot de afwijzing van een nieuwe wet.

Net als veel andere staten in de USA  kent ook Californië referenda en wel sinds 1912.  Ze worden tegelijk met de gewone verkiezingen gehouden. Voor 2024 staan er nu twee op de rol. Eén tegen een wet die de bepaling van het minimumloon en arbeidsvoorwaarden in de fastfood-sector opdraagt aan een daartoe te vormen raad, en een tegen het verbod naar olie en gas te boren in de buurt van woningen, scholen en ziekenhuizen. Gevolgtrekking: SP, pas op met wensen. Je hebt kans dat ze uitkomen. 

Vaak wordt gezegd dat referenda onwenselijk zijn omdat burgers de tijd noch de achtergrondkennis hebben om tot een weloverwogen keuze te komen. Deze bewering legt een bom onder het principe van de democratie. Dan kun je namelijk – met Jort Kelder – net zo goed zeggen dat sommige mensen de intelligentie missen om te stemmen aangezien ze niet eens in staat zijn voor een behoorlijk eigen inkomen te zorgen. Meer hout snijdt de stelling dat een referendum met zijn "ja" of "nee" een veel te grof instrument is. Het werkt slecht beleid in de hand. Dat laatste is dan jammer. Het is de prijs van de democratie. Met een verlicht despoot ben je veel slechter af.

De uitslag van een referendum moet wél de volkswil weerspiegelen ook al is die noodlottig. Daarom is een opkomstplicht eigenlijk een vereiste. Elke kiesgerechtigde moet dan in ieder geval het stemhokje betreden. Wie daarna het biljet ongeldig maakt, moet het zelf weten. De stemming zelf is immers geheim.

Nu zal een dergelijke opkomstplicht – zoals wij die tot in de jaren zestig van de vorige eeuw kenden, terwijl hij in België nog steeds geldt – wel nooit worden ingevoerd. In dat geval dient het opkomstpercentage minimaal twee derde van alle kiesgerechtigden te zijn. Anders heeft de uitslag onvoldoende draagvlak. Ook wordt het referendum dan een speeltje in de handen van hobbyisten die er op allerlei deelgebieden hun zin mee kunnen doordrijven.

En nog iets naars tot slot: je kunt de uitslag van een referendum al beïnvloeden door de manier waarop je de vraag formuleert: verkiest U veiligheid op straat boven het legaliseren van cocaïne en synthetische drugs?

Voor het overige ben ik van mening dat het toeslagenschandaal niet uit de publieke aandacht mag verdwijnen en de affaire rond het Groninger aardgas evenmin.

Beluister Het Geheugenpaleis, de wekelijkse podcast van Han van der Horst en John Knieriem over politiek en geschiedenis. Nu: keert de confessionele politiek terug?