Alfred Birney en de verdomde koloniale oorlog in Afghanistan

Drie uur lang legde een getormenteerde Alfred Birney in Zomergasten uit wat een koloniale oorlog met mensen doet. Hij nam zichzelf als voorbeeld maar zijn woorden hadden een veel wijdere strekking. Grote schrijvers kunnen dat. In elke vezel van zijn lijf woedt nog steeds de Nederlands-Indonesische oorlog van zeventig jaar geleden omdat zijn vader daarin meevocht als tolk en gewelddadig ondervrager van een elite-eenheid. Birney groeide niet op met sprookjes, vertelde hij, maar met de gruwelverhalen van zijn vader. Het zwijgen van de Indo’s was volgens hem een mythe. Niemand luisterde. Vooral de media niet. De vaders schreeuwden het uit. Juist de omgeving zweeg. Ik weet niet meer of Birney  gedurende die lange en indrukwekkende avond ook het werkwoord ‘doodzwijgen’ gebruikte.

Ondertussen werd in Kaboel een actuele illustratie gegeven van wat Birney bedoelde. De Taliban poseerden trots in het grote werkvertrek van de gevluchte president. Duizenden angstige vluchtelingen bestormden het vliegveld waar de chaos met het uur groeide. Een koloniale oorlog beleefde zijn traumatisch einde. Of een nieuw hoogtepunt, dat kan vandaag de dag nog niet worden gezegd. Wel dat de westerse machten een daverende klap in het gezicht hebben gekregen en wereldwijd te kijk staan als imperia in verval, volgevreten reuzen maar wel op lemen voeten.

Afghanistan is in veel opzichten het product van de concurrentiestrijd tussen twee Europese mogendheden, het Britse Rijk en het tsaristische Rusland, dat bij zijn verovering van Siberië in Engelse ogen te dicht bij Brits Indië kwam. Zo ontstond iets wat in de geschiedenis bekend staat als the great game, het grote spel dat geheel werd gespeeld door geheim agenten, die intriges opzetten aan het hof van lokale heersers. Die maakten op hun beurt handig gebruik van de situatie door Britse en Russische spionnen tegen elkaar uit te spelen. Hoofddoel van de Engelsen was te voorkomen dat er een grens tot stand zou komen tussen Brits Indië en het tsarenrijk.

In 1737 stelde de grote Perzische heerser Nadir Shah een gouverneur aan in Kaboel met de naam Ahmed Khan. Hij deed dat na grote veroveringstochten die hem tot Delhi hadden gebracht waar hij van de Groot Moghul de met edelstenen overdekte pauwentroon had gestolen. Sindsdien is dat het belangrijkste pronkstuk in Teheran.

Tien jaar later echter verklaarde Ahmed Khan zich onafhankelijk. Hij geldt als  stichter en vormgever van Afghanistan. Zijn nakomelingen bleven tot 1973 op de troon, of eigenlijk tot 1980, want de monarchie werd ten val gebracht door een neef van de laatste koning, die vervolgens als president heerste tot hij vanwege een communistische coup het leven verloor.

Zonder de rivaliteit tussen Rusland en het Britse rijk had Afghanistan nooit bestaan en zonder de koude oorlog tussen de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten ook niet.

Etnische samenhang vertoonde de erfenis van Ahmed Khan voor geen meter. Afghanistan is een veelvolkerenstaat. De Pashtun en de Tadzjieken zijn de aanzienlijkste minderheden maar het panorama is veel rijker geschakeerd. De grenzen zijn uitsluitend staatkundig. Ten noorden van Afghanistan ligt de onafhankelijke republiek Tadzjikistan. Er wonen miljoenen Pashtun in Pakistan. De etnische verwantschap aan beide kanten van de grens wordt sterk gevoeld, vooral in het noorden – de zogenaamde Tribal Areas – waar het centrale gezag nooit sterk is gevoeld. Er is daar al enkele jaren een succesvolle Pakistaanse Taliban actief.

De Britten hebben drie keer geprobeerd met militaire middelen Afghanistan binnen hun invloedssfeer te brengen, rond 1840, rond 1880 en rond 1920. In alle gevallen is dat mislukt. De eerste oorlog leidde tot een verschrikkelijke nederlaag met een overlevende aan de Britse kant, de tweede en de derde leverden een gelijkspel op maar van het doel – Afghanistan te onderwerpen of op zijn minst tot een vazalstaat te maken – kwam nooit iets terecht. Wel lieten de nazaten van Ahmed Khan, die zich sinds 1924 koningen noemden, bepaalde westerse verworvenheden toe. Er kwamen een universiteit en wat spoorverbindingen. Er werden wegen aangelegd, geschikt voor vrachtauto’s. Men vaardigde een grondwet uit met een huis van afgevaardigden en een senaat. De nazi’s hebben nog een paar jaar militaire hulp gegeven en het Afghaanse leger getraind omdat ze dachten dat dit land bevolkt werd door Arische broeders.

Als modernisering te zichtbare vormen aannam, kreeg de monarchie te maken met verzet van conservatieve moslims. Dan bond men weer een tijdje in. De regering in Kaboel met zijn keurige instellingen was meer een charade. De koningen bewaarden de rust in het land door de lokale groten tegen elkaar uit te spelen of ze met concessies en geschenken net tevreden genoeg te stellen om ze kalm te houden. Dit vereiste precisie en continue aandacht want een geweer was snel geschouderd in het verdeelde land, waar families manneneer en eerwraak hoog in het vaandel voerden.

Wie daar niet op lette, wie liever stoned in een hoekje zat, kon denken dat Afghanistan een soort paradijs was. In de jaren zestig werd het een belangrijke stop op de hippie trail naar de zich als goeroe afficherende charlatans van India. Afghaanse hasj stond hoog aangeschreven in de alternatieve jeugdhonken van het vaderland.

Een van de dingen die je als Afghaans monarch niet kon flikken, was het buiten de wet stellen van de communistische partij. Daarvoor was de invloed van de Sovjet-Unie, opvolger van het tsarenrijk, te groot. Stalin sloot in 1946 een niet-aanvalsverdrag met Afghanistan. In Kaboel stond een grote Sovjet-ambassade. Jonge Afghanen kregen beurzen om in Moskou te studeren. Zo kon in het en rond het leger een kern van communisten n ontstaan. In 1979 grepen die onder leiding van de fanatieke Nur Mohammed Taraki onverwacht de macht en stelden geheel volgens het boekje van Lenin een rode terreur in. Draagvlak onder de bevolking was er nauwelijks, zeker toen het nieuwe bewind schoolplicht voor meisjes probeerde in te voeren. Overal  in het land riepen islamitische leiders op tot een jihad tegen deze ongelovigen.

In Moskou wist men nergens van. De oude baas Leonid Brezjnev was hoogst onaangenaam verrast door dit plotselinge initiatief van de Afghaanse kameraden. Dit was absoluut niet de bedoeling. Op deze manier ging elke invloed van de Sovjet Unie verloren. Er leek maar een remedie: een invasie door het Rode Leger om de orde te herstellen. Zo geschiedde. Taraki overleefde het niet. De Sovjets brachten plooibaarder en gematigder vazallen aan de macht maar het islamitische verzet nam alleen maar toe. The great game ging een nieuwe fase in waarbij de rol van het Britse rijk werd overgenomen door de Verenigde Staten en de CIA. Zie hiervoor ook de briljante film Charlie Wilson’s war. Amerika dacht steun te krijgen van Pakistan, sinds de onafhankelijkheid zogenaamd een bondgenoot van het westen. Verschillende krachten in dit land speelden echter hun eigen spel. Nadat het Rode Leger de aftocht had geblazen, werd Afghanistan het strijdtoneel van uiteenlopende krijgsheren. De geheime dienst meende dat Pakistan het meest gediend was met een islamitisch regime in Kaboel. Het inspireerde daarom tot de oprichting van de Talibanbeweging. Taliban zijn koranstudenten. Zij distilleerden uit hun heilig boek een zeer fundamentalistische heilsleer van Soennitische snit. Die sloeg enorm aan, wellicht meer dan de Pakistaanse agenten bedoelden. De beweging kreeg zijn eigen momentum en nam in 1996 het grootste deel van het land over. Alleen in het noorden handhaafde zich een alliantie van krijgsheren. Die verleenden goede diensten toen in 2001 het Amerikaanse leger Afghanistan binnenviel, allereerst om Al-Qaida te elimineren dat van de Taliban zijn hoofdkwartier op Afghaans grondgebied had mogen vestigen.

Merk overigens op dat de leider, Osama Bin Laden, uiteindelijk niet in Afghanistan maar in Pakistan werd geliquideerd waar hij een fraaie villa bewoonde. Het kan niet anders of hij zat daar onder bescherming van de Pakistaanse strijdkrachten. Niettemin bleven de Amerikanen beleefd tegen de regering in Islamabad. Sinds 1998 is Pakistan namelijk een atoommacht. De benodigde technologie spioneerde het al in de jaren zeventig bij elkaar in Nederland. Pakistan is sindsdien geen kat om zonder handschoenen aan te pakken, vooral omdat het land verschillende onderling wedijverende machtscentra kent. Dat maakt het onvoorspelbaar.

Wie zijn van the great game en vergelijkbare spelen altijd het slachtoffer? De gewone mensen. Zij lopen op een mijn of worden getroffen door een drone omdat ergens ver weg hun bruiloft voor een bijeenkomst van terroristen wordt aangezien. Zij sterven aan ziekte en gebrek omdat de aanvoerlijnen van eerste levensbehoeften zijn afgesneden. Zij worden gerekruteerd voor de strijd waarna ze vervallen tot gruweldaden. De hoge dames en heren in de hoofdsteden, de spin doctors, de parlementariërs en de ministers spreken ondertussen hun bezorgdheid uit. Bij poppenspelers zit nooit bloed aan de zorgvuldige gemanicuurde handen. Vooral collega Kaag en collega Bijleveld en hij zelf ook, aldus minister Rutte in het Journaal van maandag 12 uur waren bezig alle Nederlanders en mensen die dat verdienden uit Afghanistan weg te halen maar de situatie was zeer ingewikkeld. Hij verdeelde nu zijn aandacht tussen deze zaak en de formatie.

Over het zondag gestuurde militaire vliegtuig geen woord. Wel zou het ministerie van Defensie verschillende vluchten naar Kaboel plannen.

Kolonialisme en geopolitiek dringen al twee en een halve eeuw door tot in de vezels van Afghanistan, dat eeuwig betwiste gebied zoals het oorlogstrauma van zijn vader in de diepste vezels van Alfred Birney’s hele lijf zit, zelfs nu hij bijna zeventig is.

“Verdomde koloniale oorlog”, zei hij aan het eind van Zomergasten kort voor hij toe was Jimi Hendrix met Machine Gun.

Verdomde koloniale oorlog. Alfred Birney sprak zijn getuigenis uit, op het moment dat het hardleerse Nederland er weer middenin zit. Opnieuw. Voor de zoveelste keer. En weer bewerend dat het allemaal ethische politiek was: om de beschaving te brengen en onderwijs. Om de bevolking te beschermen tegen knevelarij door de hoofden. Om die mensen daar op te voeden tot zelfbestuur.

Voor het overige ben ik van mening dat het toeslagenschandaal niet uit de publieke aandacht mag verdwijnen evenals de affaire rond het Groninger aardgas.