Uitvinders niet rijk geworden van klapschaats

Maandag waren oud-schaatsers Mark Tuitert, Rintje Ritsma en Erben Wennemars te gast bij DWDD, waar ze praatten over sportinnovaties in de schaatssport. De klapschaats is met recht de belangrijkste en succesvolste schaatsinnovatie van de afgelopen jaren te noemen. Om meer te weten over de historie van de uitvinding, spraken wij met Jos de Koning, één van de grondleggers van de wereldberoemde klapschaats.

De Koning, in het dagelijks leven universitair hoofddocent Bewegingswetenschappen aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, was nauw betrokken bij de totstandkoming van de klapschaats. Hij is echter níet de uitvinder ervan. “Ik was zelf promovendus bij prof. dr. ir. Gerrit-Jan van Ingen Schenau en híj heeft de klapschaats eigenlijk bedacht. Mijn rol zou je kunnen omschrijven als de uiteindelijke promoter ervan. Ik zorgde ervoor dat de schaats werd ingevoerd binnen de topsport.” In 1998 overleed Van Ingen Schenau op 57-jarige leeftijd, niet lang nadat de eerste successen met de klapschaats werden geboekt. Hij zag nog met eigen ogen dat na de EK allround-winst van Tonny de Jong in 1997 elke schaatser halsoverkop zijn sportuitvinding wilde gebruiken.

De naam werd bedacht tijdens een borrel waar Van Ingen Schenau bij aanwezig was. De Koning: “De hak was los gemaakt en daar was soort van scharnier van gemaakt. Moet je het dan een ‘scharnierschaats’ noemen? Gerrit Jan zei toen: “Je kan een soort van klap na geven met dat ding, want je kan je enkel niet gebruiken (omdat die los van de schaats zit). Die naam komt dus niet van het klappende geluid van de schaats, maar je geeft een 'klap' na”.

Ingenieur Gerrit-Jan van Ingen Schenau deed in 1978 onderzoek naar schaatsbewegingen. Naarmate het onderzoek vorderde kwam het idee van de klapschaats. “Ergens halverwege de jaren tachtig maakten ze enkele exemplaren, toen werden oud-topschaatsers benaderd om die uit te proberen. (Ex-schaatser) Ron Ket heeft toen in Amsterdam de 500 meter gereden en die tijd viel niet tegen, ook al weet ik niet meer de precieze tijd”, zegt Jos de Koning. “De buit is min of meer binnen, was onze gedachte en daarop werd een octrooi aangevraagd voor de klapschaats. Maar voordat er een patentaanvraag gedaan kon worden, moest er ook een nieuwheidsonderzoek komen. Toen bleek dat de Duitser Karl Hannes in 1894(!) al een octrooi had aangevraagd, waarin een klapschaats omschreven stond. Daarom is ons geen octrooi verleend. Als wetenschapper gaat het erom te achterhalen waarom iets wel of niet werkt. Het octrooi kon ons toen niets meer schelen, tuurlijk was het wel lekker als er geld was binnengekomen, maar dat is nooit gebeurd.” In Duitsland is er hoogstwaarschijnlijk ook geen geld verdiend aan de Nederlandse klapschaats, blijkt uit onderzoek van DWDD bij de Rijksdienst Voor Ondernemend Nederland (RVO). “Een octrooi is namelijk maximaal 20 jaar geldig en je verdient er pas aan als je (in die 20 jaar) jaarlijks voor het octrooi betaalt. Maar omdat de oorspronkelijke klapschaats zo oud is, kan niemand iets claimen op de inkomsten van het product”, zegt een medewerker van de RVO. Dus het team van Van Ingen Schenau heeft er niet aan verdiend, maar de familie van Karl Hannes hoogstwaarschijnlijk ook niet.

Het onderzoek naar schaatsbeweging werd ondanks het gemis van een octrooi voortgezet. De klapschaats raakte toen wat buiten beeld omdat de topschaatsers er niet op wilden rijden. “Ze vonden het niet stabiel genoeg, ze dachten dat het kapot zou gaan en dat het niet nodig was. Ze dachten: “Daar komt dat stelletje gekken van de universiteit weer.” Van Ingen Schenau en ik zijn er uiteindelijk met de jeugd mee aan de slag gegaan en later met de dames. Maar toen werd in 1997 Tonny de Jong Europees kampioen op de klapschaats en veranderde alles. Ineens wilde iedereen erop rijden. Schaatsfabrikant Viking heeft daar ook handig gebruik van gemaakt met de productie van klapschaatsen. Dat was een jaar voor de Olympische Winterspelen in Nagano.”

Bekijk een video van Jos de Koning over trainingsstrategieën van schaatsers en roeiers: 

De ontwikkeling van de klapschaats ging verder. “Er zijn wel andere onderzoeken geweest met een tweede scharnier, daar hebben we wel een octrooi op gekregen. Op een schuin scharnier kregen we ook patent. Die octrooien hebben we uiteindelijk verkocht aan Viking, toen is er wel wat geld onze kant op gegaan. Maar die schaatsen zijn nooit in productie gegaan. Mensen verwachten dat je met die patenten net zo’n sprong in prestatie kan maken als met de gewone klapschaats, maar dat zat er simpelweg niet in. Er zijn ook wel dingen fout gegaan met testmetingen. We hadden research met de dubbele klapschaats gedaan, maar toen hadden we bijvoorbeeld pech met het weer. Als dat mee had gezeten, dan was het misschien wel anders gegaan. Het ging toen om hele kleine verschillen die aangetoond moesten worden en dat is altijd moeilijk. Desondanks ben ik blij dat ze nu op de (gewone) klapschaats rijden en dat de wetenschappers gelijk hadden. Als uiteindelijk iedereen (jaren later) toch op die dingen gaat rijden, dan geeft dat wel een lekker gevoel natuurlijk. Dat geeft een gevoel van overwinning.”

Jos de Koning vertrouwt ook privé nog steeds op de klapschaats. “Ik was één van de eersten die erop reed en ik rijd er nog steeds op. Ik ben waarschijnlijk de schaatser die er het langst op rijd.” De Koning is nog steeds bezig met nieuwe innovaties op sportgebied. "Ja, maar niemand heeft er wat aan als ik dat aan de grote klok hang. Laten we het zo zeggen: wetenschap is altijd bezig om een stap voor te zijn en om te achterhalen hoe dingen in elkaar zitten en hoe je dat beter kan doen. Het zit niet alleen in boutjes en moertjes, maar met name in trainingsmethodieken van de atleten."

De tijd zal leren met welke uitvindingen Jos de Koning op de proppen komt. 

Bekijk het tafelgesprek van Mark Tuitert, Rintje Ritsma en Erben Wennemars over de klapschaats en andere innovaties in de schaatssport: 

Meer Extra? Ga naar de  rubriekspagina . 

Meer Sport? Ga naar de rubriekspagina .