ACTivism: 5x theater dat de maatschappij veranderde

Met ‘Stikken en slikken’ willen De Verleiders dat Nederland in opstand komt tegen de zorg-industrie. Maar is theater wel een geschikte vorm voor activisme? Volgens het verleden wel.

In een theaterlandschap waar het publiek meestal ‘maar zelf zijn eigen mening moet vormen’, kiezen De Verleiders (George van Houts, Tom de Ket, Victor Löw, Leopold Witte en nu Martijn Fischer i.p.v. Pierre Bokma) een duidelijk andere benadering dan de meeste theatermakers: zij eisen in hun voorstellingen een actieve rol van hun publiek en willen dat uiteindelijk de politiek iets gaat doen met/aan hun onderwerpen. Maar is theater daar wel de juiste vorm voor? We zochten het antwoord in de theatergeschiedenis.

Een Poppenhuis - Henrick Ibsen, 1879
De hoofdpersoon van dit stuk, Nora, is een vrouw met een voor 1879 uitzonderlijk vrije geest. Met de volgende woorden die Ibsen haar in de mond legden, schokte ze heel Europa: ‘Ik moet nu eerst mezelf onderwijzen, en dat kun jij niet voor mij doen. Ik heb ook nog een plicht, even heilig, mijn plicht jegens mijzelf.’ Het werd als strijdkreet omarmd door de vrouwenbewegingen in die tijd en ‘Een Poppenhuis’ wordt daardoor gerekend tot de meest invloedrijke werken ooit geschreven (de tekst verscheen tevens als boek). Opvoeringen van het stuk gingen in die tijd meer dan eens vergezeld door demonstraties, zowel vóór als tegen de boodschap.

Eigenlijk alle stukken van Bertolt Brecht (1898-1956)
Bertolt Brecht is een van de belangrijkste exponenten van activistisch theater in de moderne tijd. Hij vond dat theater de toeschouwer moest aanzetten om iets te doen zodra hij weer buiten stond. Eén van zijn beroemdste uitspraken is: ‘Kijk toch niet zo romantisch.’ Waarmee bedoeld wordt, dat kijken naar een maatschappijkritisch stuk niet genoeg is: je moet ook in actie komen. Om dat te bereiken zette Brecht onconventionele middelen in. Hij liet zijn acteurs bijvoorbeeld het publiek direct toespreken en liet het publiek zelfs terugspreken. Dit is sinds Brecht vaak terug te zien in theater dat activistisch van aard is. Ook de Verleiders passen dit toe in hun voorstellingen.

Vietnam Protest Theatre 
Halverwege de jaren zestig werd theater zo massaal ingezet om te protesteren tegen de Vietnamoorlog, dat het een nieuw genre werd: Vietnam Protest Theatre. Deze activistische vorm van theater vond plaats in zalen, maar vooral ook op straat, in de vorm van zogenaamd guerillatheater.

Een heftig voorbeeld: de organisatie ‘Vietnam Veterans Against The War’ ging met een groep groezelig geklede soldaten de straat op in Washington D.C.. Daar hielden ze willekeurige groepen toeristen staande voor ‘paspoortcontroles’. Een acteur die zich voordeed als toerist rende dan weg en werd ‘neergeschoten’ door de groep soldaten. Vervolgens werden pamfletten uitgedeeld met de tekst: ‘Als je Vietnamees was geweest hadden we misschien je huis in de fik gezet of je hond neergeschoten. Laten we een einde maken aan deze oorlog, voordat ze uw zoon veranderen in een slager. Of een lijk.’

Samen met de afschuwelijke beelden uit Vietnam, zorgden dergelijke acties voor een kentering in de publieke opinie. Het Amerikaanse publiek kreeg keer op keer een spiegel voorgehouden en kreeg door dat ze deze oorlog niet meer moesten willen voeren.

Breken en bouwen – Toneelwerkgroep Proloog (1973)
In Nederland kwam activistisch of politiek theater ook vooral in de jaren ’60 en ’70 voor. Eén van de bekendste groepen die zich hiermee bezig hield was ‘Toneelwerkgroep Proloog’. Zij maakten voorstellingen over actuele kwesties en dat liep soms uit op protesten. Zoals in januari 1973, toen ze speelden in het Mickery Theater aan de Amsterdamse Rozengracht. De voorstelling ‘Breken en bouwen’ was gericht tegen de sloop van oude woonwijken om plaats te maken voor nieuwbouw. In de zaal was het al rumoerig, maar buiten het theater moest politie te paard worden ingezet om de honderden mensen te kalmeren die zich daar verzameld hadden. Een mooi voorbeeld van hoe theater direct tot fysieke protesten kan leiden, hoe klein ook. Met de luis-in-de-pels-aanpak maakt het gezelschap overigens niet alleen vrienden. Met name de VVD laat herhaaldelijk weten dat zij het werk van Proloog beschouwen als ondermijning van het werk van de Provinciale Staten.

Angels in America: A Gay Fantasia on National Themes - Tony Kushner (1993)
Dit aangrijpende stuk was in 1993 een enorme theaterhit, zowel qua recensies als qua verkochte kaartjes. Het was niet per se klassiek ‘activistisch’ bedoeld, als in dat het protesten moest oproepen. Maar ‘Angels’ deed wel precies wat Kushner wilde: het brak het gesprek over homoseksualiteit en AIDS in de VS volledig open en dat was met op dat moment hard nodig. Meer dan één miljoen Amerikanen waren besmet, maar er werd nog altijd op gedempte toon over gepraat. Overigens leidde het stuk wel ook tot protesten, maar dan van conservatieve en/of religieuze groeperingen. Die vonden dat je homoseksualiteit niet zo open en eerlijk mocht laten zien.

Theater kan dus meer zijn dan louter (maatschappijkritisch) vermaak. Een toneelstuk kan mensen aanzetten tot fysiek protest, een landelijke dialoog teweeg brengen en zelfs een continentale beweging ondersteunen. Maar de invloed van een stuk is vrijwel nooit heel direct: het leidt eerder via krantenartikelen en of gesprekken tot een langzaam groeiende maatschappelijke stroming, dan tot massaal protest of praktisch beleid.

Des te bijzonderder dus dat het de Verleiders met hun vorige voorstelling ‘Door de bank genomen…’ is gelukt om 130.000 mensen een burgerinitiatief te laten ondertekenen en zo hun onderwerp op de agenda van de Tweede Kamer te plaatsen . Laten we hopen dat ‘Slikken én stikken’ hetzelfde doet voor de discussie over de farmaceutische industrie. Want goede gezondheidszorg mag toch niet in de weg gezeten worden door economische belangen?