11 Matthäus Passion-feiten om indruk mee te maken in de kroeg

In de uitzending van maandag 14 maart spelen Holland Baroque en het Nederlands Kamerkoor onder leiding van dirigent Reinbert de Leeuw twee fragmenten van de Matthaüs Passion. Wil jij een beetje tof kunnen doen tegen de mensen naast je op de bank? Leer dan even drie van de onderstaande feitjes uit je hoofd. Geen dank.

Waarom heet het ‘passion’, is dat afgeleid van ‘Pasen’?
De term ‘passie’ komt uit het Latijn (via het Frans) en heeft weinig te maken met Christine Le Duc of je verregaande interesse in koken. Passio betekent ‘lijden’, denk hierbij bijvoorbeeld ook aan ‘patiënt’. De Matthäus Passion gaat dus over de lijdensweg van Christus en specifieker: over de lijdensweg van Christus, zoals deze in het evangelie van Mattëus (Nieuwe Testament) is beschreven. Ons woord voor Pasen is echter afgeleid van het Hebreeuwse ‘Pesach’, het paasfeest van de Joden. De overeenkomst in klank met ‘passie’ is dus toevallig.

Waarom luisteren we er dan juist met Pasen naar?
De Matthäus Passion wordt traditiegetrouw rond Pasen opgevoerd, omdat Christus op Goede Vrijdag is gekruisigd en met Pasen uit de dood is opgestaan. Het stuk past thematisch dus lekker bij het feest. Om een stuk over de lijdensweg uit te voeren rond de verjaardag van Christus (Kerstmis) zou bijvoorbeeld een stuk minder logisch zijn.

Toonschilderingen: zo herken je Jezus en de donder en bliksem
Bach heeft ontzettend veel toonschilderingen in dit stuk gepropt. Een toonschildering is een motief waarbij de muziek heel erg lijkt op de letterlijke tekst die op dat moment gezongen wordt. Eén van de gemakkelijkste om te herkennen is de ‘donder’. Daarbij wordt de muziek ineens heel gejaagd en worden de woorden Blitze (bliksem) en Donner (donder) gezongen alsof het blikseminslagen zijn. Perfect om je gehoor nu even te melden dat dit deel van het stuk gaat over hoe iedereen boos is op Judas vanwege zijn verraad. In de uitvoering van 'Sind Blitze, Sind Donner in de uitzending gisteren is de toonschildering duidelijk te horen:

Een andere mooie is dat er lieflijke violen klinken, elke keer als het Jezus aan het woord is. Extra feitje om nog meer indruk te maken: wijs je gespreksgenoten op de violen, maar voeg eraan toe dat die violen niet meer klinken wanneer Jezus voor het laatst spreekt. Bach wilde hiermee aangeven dat Jezus echt door ie-der-een verlaten is. De laatste woorden van Jezus zijn in dit stuk namelijk: 'Eli, eli, lama asabthani'. Oftewel: 'Mijn God, mijn God, waarom hebt Gij Mij verlaten'.

Belangrijke jaartallen
De Matthäus Passion is geschreven in 1727 en ten minste vier keer door Bach zelf uitgevoerd; in 1727, 1729, 1736 en 1740. De versie uit 1736 is de meest volledige en wordt door experts dus als de officiële versie gezien. De eerste keer dat de Matthäus Passion in Nederland te horen was, was in 1870 in Rotterdam. De beroemde jaarlijkse opvoering in Naarden, die bekend staat om de hoeveelheid BN’ers die erop af komt, vindt daar al sinds 1922 plaats.

Bach was een getallenfreak
De Matthäus Passion is een enorm lange compositie en valt uiteen in 68 muziekstukken. Het aantal passages waarin het evangelie wordt gezogen is 27 en dat is geen toeval. Bij Bach staat het getal 27 namelijk voor de heilige drie-eenheid van God (vader, zoon, heilige geest) en 3×3×3 is 27. Om het nog mooier te maken: de 27 stukken evangelietekst bestaan uit in totaal 729 maten. Eén keer raden wat het kwadraat is van 27…

Waarom heet dit een ‘passie’ en niet gewoon een ‘opera’?
De Matthäus Passion is een zogenaamd ‘oratorium’. Dat betekent dat er naast muziek sprake is van een vertelling (‘orator’ is Latijn voor ‘spreker’), meestal met teksten van geestelijke aard. Wanneer die teksten gaan over de lijdensweg van Jezus, dan noemen we dat een ‘passie’. Maar waarom zouden we dit niet gewoon een ‘opera’ noemen, dat is toch ook een vertelling op muziek? Simpel, bij een ‘oratorium’ luister je alleen maar. Er zijn dus geen decors of kostuums zoals bij een opera; er wordt niet geacteerd.

Nog meer typische Passion-termen waarmee je indruk kunt maken:
- Recitatief : een stuk tekst met eenvoudige muzikale omlijsting die het verhaal uitlegt, vrijwel altijd gezongen door een solist. In dit geval is het dus de verhaallijn volgens het evangelie van Matteüs. In het recicatief zit heel weinig tekstherhaling (zeker t.o.v. aria’s). Als er een heleboel instrumenten worden gebruikt en/of de melodie een belangrijke rol krijgt, heb je waarschijnlijk te maken met een arioso of een aria.

- Aria : een solo gezongen zangmelodie, die begeleid wordt door een orkest. Een aria is over het algemeen virtuoos en bevat veel herhaling van de tekst: een soort gedicht. Het gaat bij een aria dus meer dan bij een recitatief om de vorm in plaats van de inhoud. Je kunt de aria onderscheiden van de arioso doordat hij een heel duidelijk aanwijsbaar begin- en eindpunt heeft.

- Arioso : soms wordt er een brug gebruikt om van het recitatief naar de aria te komen. De arioso ligt dus tussen die twee vormen in: het is het deel van het recitatief waar veel meer melodie ontstaat, maar de nadruk ligt nog altijd meer op de tekst dan bij een aria. Bovendien is er geen duidelijke scheiding, zoals bij een aria, tussen waar het recitatief ophoudt en de arioso begint.

- Ostinato : een ander woord voor ‘motief’, een kort stukje muziek dat tijdens (een deel van) een stuk steeds worden herhaald. ‘Ostinato’ is Italiaans voor ‘koppig’ (of met een moeilijker Nederlands woord: ‘obstinaat’). In de Matthäus Passion zijn de 'zweepslagen' bijvoorbeeld in het ritme als ostinato te horen.

Bekijk hier het hele gesprek met dirigent Reinbert de Leeuw over de Matthäus Passion: