De VoorHoede: Auke-Florian Hiemstra

In de online rubriek De VoorHoede spreken we activisten, voorlopers en/of wereldverbeteraars. Waarom doen ze wat ze doen? Waar strijden ze voor? Wat drijft hen? En wat kunnen we van ze leren?

Deze keer: bioloog Auke-Florian Hiemstra die met zijn kanovloot de grachten van Leiden plasticvrij maakt. Hij schuift regelmatig aan bij talkshows om te praten over dieren en de natuur. Onlangs stond hij nog bij ons op onze Zeepkist om zich uit te spreken over de biodiversiteit die in Nederland met een rap tempo achteruitgaat. Auke-Florian doet zijn promotieonderzoek bij Naturalis, waar hij bouwsels van dieren onderzoekt. Hier ziet hij dat dieren niet meer met takjes of riet werken zoals vroeger, maar bijvoorbeeld ruitenwissers of zonnebrillen gebruiken als nestmateriaal. De meest recente toevoeging aan de bouwmaterialen van dieren die hij heeft ontdekt zijn mondkapjes.

Vandaag spreken we hem over zijn activisme en het plasticprobleem.

Ik denk dat ik dat vanuit mijn ouders heb meegekregen. Ik kan mij herinneren dat ik als kind al met zo’n afvalprikker rondliep omdat er bij ons in de buurt een fietspad was waar altijd energieblikjes et cetera lagen. Mijn moeder maakte daar echt een uitje van om dat probleem op te lossen. Tuurlijk lagen er na enige tijd weer nieuwe blikjes want we pakten het probleem niet aan bij de bron, maar een schone berm, nodigt toch minder uit tot vervuilen. Door zulke actie heb ik wel meegekregen dat als je iets wilt veranderen dat dat ook echt kan. Ook al is het maar iets heel kleins. Een goed voorbeeld daarvan is mijn kanovloot in Leiden.
Daarnaast ben ik tijdens mijn loopbaan als onderzoeker dingen tegengekomen waarbij ik het gewoon zie misgaan. De heftigste ervaring vond ik toen ik voor het eerst de diepzee in ging. Je gaat dan met een onderzeeër honderden meters diep de oceaan in en hoort het metaal om je heen kraken onder de druk. Dan ben je op de bodem en flitsen de lampen aan en zie je ons (plastic) afval daar al liggen. Nog maar 3% van de diepzee is ontdekt, veel van het diepzeeleven kennen wij dus nog niet, maar dat diepzeeleven heeft al lang kennis gemaakt met ons. Dat vind ik heel pittig om te bedenken.

Het begon bij het Leidens Ontzet, dat is hier het grootste feest van het jaar en daar werd heel veel bier gedronken uit wegwerpbekertjes. Zo’n twee weken na dat feest gingen ik met twee vrienden kanoën in de Leidse grachten en wat een leuk uitje had moeten worden werd vooral bekertjes uit het water vissen. Op nog geen 100 meter gracht vonden we al 7000 wegwerpbekers. Die bekers zouden uiteindelijk doorstromen naar de Noordzee om onderdeel te worden van de plasticsoep. Wij hebben toen 1000 van die bekertjes stuk voor stuk gefotografeerd en een jaar lang elke dag één zo’n bekertje op Instagram gezet, net zolang tot Leiden over zou stappen op herbruikbare bekers met statiegeld. Elke dag een foto zodat niemand het afval wat dat feest gaf zou vergeten. In zo’n post tagden we dan de wethouders, de lokale politici, de bierbrouwers en de café-eigenaren. Er werd al 20 jaar over gepraat, maar uiteindelijk hebben we het binnen één jaar voor elkaar gekregen dat er statiegeldbekers gebruikt werden in plaats van wegwerpbekers. Met dat ene feest hebben we toen een half miljoen stuks plastic zwerfafval voorkomen. Ondertussen hebben we ook bericht gehad van vele andere gemeentes die de overstap ook gaan maken. De Tweede Kamer sprak over de vervuilde wegwerpbekers en we hebben daarna zelfs een keer met Frans Timmermans, de vicevoorzitter van de Europese Commissie, kunnen praten over hoe we dit probleem Europees kunnen aanpakken. Door onze lokale actie, kwam er op veel grotere schaal van alles in beweging!

Inmiddels gaan we in Leiden elke zondag erop uit met de Plastic Spotter kanovloot om plastic uit de grachten te vissen. Eenmaal aan wal zoeken we al dat plastic uit en kijken we wat we nou eigenlijk verzameld hebben en van welke bedrijven het komt. Samen met onze vrijwilligers doen we echt onderzoek naar dat wat we vinden. Dan valt bijvoorbeeld op dat we van het ene terras heel veel vinden en van het andere helemaal niks. Dan kunnen we ons gaan afvragen waar gaat het mis? Die data zijn heel belangrijk en daarmee kunnen we het probleem bij de bron aanpakken. Met alleen opruimen komen we er niet, uiteindelijk zal die kraan ook echt dicht gedraaid moeten worden.

Over een paar maanden gaat er een groot Europese verbod in tegen single-use plastic. Die richtlijn bepaalt dat een aantal items niet meer verkocht mag worden, zoals bijvoorbeeld wegwerpbestek. Maar we zien nu al dat datzelfde bestek nu al in de winkel wordt verkocht als afwasbaar bestek. Zo kan een bedrijf met een andere naam toch nog onder die deal uitkomen. Single-use plastic bekertjes worden in deze deal helaas nog niet verboden. Daarbij zitten plastic bekertjes ook niet bij de plastic deal.
Wat wel een grote stap is in Nederland is dat we binnenkort statiegeld krijgen op kleine flesjes en blikjes. Dit soort wetgeving bestaat al langer in o.a. Scandinavische landen. Daar werkt het heel goed, ze hebben daar bijna 100% teruggave. Alleen in Nederland hebben we heel lang de bedrijven de kans gegeven om het zelf op te lossen. Van oplossen is geen sprake geweest, maar ze hebben echt verandering zo heel lang tegen kunnen werken. Dat komt door de lobby daarachter, hierdoor kunnen grote bedrijven stiekem heel veel meepraten en belangrijke wetgeving tegenhouden. Dat beangstigt mij wel af en toe.

Nee, het plasticgebruik schiet juist omhoog door alle mondkapjes en handschoentje. Dat is erg frustrerend om te zien, en heeft een enorme impact op de natuur. Zo vonden we in Leiden het eerste slachtoffer van corona zwerfvuil van Nederland; een baars die in een handschoentje was gezwommen. Ook hadden we met de kanovloot nog nooit een mondkapje in de gracht gevonden, maar binnen twee weken na het eerste coronageval in Nederland vonden we al het eerste exemplaar. Sindsdien vinden we wel meer dan honderd mondkapjes per keer, en dat met een heel klein rondje kanoën door het centrum van Leiden. Daarnaast drijven er inmiddels al miljoenen mondkapjes in de oceaan, welke uit elkaar vallen in allemaal hele kleine stukjes plastic die nooit vergaan. Tegen de tijd dat wij die pandemie al lang weer zijn vergeten heeft de natuur er nog steeds last van. Vanuit mijn onderzoek bij Naturalis zie ik ook dat mondkapjes voor grote problemen bij dieren zorgen. Een meerkoet wil een mondkapje nog wel gebruiken als nestmateriaal, maar er is wel een grote kans op verstrikking door de elastieken bandjes. Samen met collega bioloog Liselotte Rambonnet, bracht ik de impact van ons corona afval in kaart en het blijkt gevaarlijk voor een heel breed spectrum aan dieren; van egels tot pinguïns en van apen tot krabben. Ons onderzoek werd opgepikt door The Guardian, CNN en zelfs in de Donald Duck ging het over mondkapnestjes. Het gebruiken van een herbruikbaar mondkapje scheelt enorm veel afval!

Aan de oplossing van het plasticprobleem kan je makkelijk zelf iets bijdragen. En dat is hard nodig want alles wat we nu niet aanpakken, daar komen we nooit meer vanaf. Ik zou ook aan iedereen willen meegeven probeer dagelijks gewoon eens één stuk zwerfvuil op te rapen. Als we dat met zijn allen doen hebben we al een giga-impact. Als je nog meer impact wilt maken kun je gevonden zwerfvuil doorgeven in een app, zoals Litterati. Zulke apps verzamelen data die heel waardevol is en een sterk middel tegen grote bedrijven. De echte oplossing moet natuurlijk komen van de bedrijven; die zijn verslaafd aan het gebruik van plastic, de bron moet aangepakt. Maar dat er zijn hele fanatieke mensen zijn die dagelijks wel duizenden stukken zwerfvuil doorgeven in zo’n app, dat vind ik fantastisch om te zien. In de app geef je de locatie van het zwerfafval door en welk merk erop stond. Op basis daarvan kun je dan in die app zien waar in Nederland een bepaald product gevonden wordt. Daarmee kun je vervolgens naar de producent van zo’n product gaan. Hoe groot zo’n bedrijf ook is, zij kunnen dan niet anders kan erkennen dat hun product onderdeel is van het probleem. En het mooie is dat wij in Nederland een van de beste ter wereld zijn in het doorgeven van waar zwerfvuil ligt.