Wordt er voldoende rekening gehouden met slachtoffers van daders in waargebeurde misdaadseries?

Streamingsdiensten zoals Netflix publiceren met grote regelmaat spannende series over waargebeurde misdaad. De kijker volgt de dader, maar hoe zit dat met de slachtoffers?

Dont F**k with Cats, Jeffrey Epstein: Filthy Rich, The Assassination of Gianni Versace, The Serpent, Tiger King, The Ted Bundy Tapes; het zijn enkele voorbeelden van zogenaamde true-crime-series op streamingsdienst Netflix. Na het uitbrengen van de serie Making a Murderer – waarvoor het platform in 2016 een Emmy won – is het een van de belangrijkste genres op het platform geworden.

Het grote publiek is in de afgelopen jaren steeds meer true crime gaan kijken. ‘Het is veranderd van een schmutzig subgenre in onze cultuur naar een hoofdgenre’, aldus Joost de Vries in de Groene Amsterdammer. Hoewel ook andere streamingsdiensten deze categorie hebben ontdekt, blijft Netflix hofleverancier van de waargebeurde misdaadverhalen. ‘Zij grijpen bijna alles wat los en vast zit aan om er een serie van te maken. Ze maken simpelweg meer van waar veel mensen naar kijken’, aldus De Lagarde-filmjournalist Omar Larabi.

Een vrouwelijk publiek
‘Een rare hobby’, noemt vrouwenblad Cosmopolitan het kijken naar dit genre, maar ‘wat is er nu lekkerder dan op de bank onder een dekentje genesteld true-crime-series kijken?’, aldus het tijdschrift. De vraag wordt gevolgd door een aantal ‘beste true-crime-serie’-tips. Het is niet zo gek dat juist Cosmopolitan haar lezers hierover tipt. Het genre is buitengewoon populair onder één doelgroep: vrouwen. ‘Het geeft ze een idee van wat zij zelf kunnen doen om dat soort gruwelijke situaties te vermijden’, volgens hoogleraar klinische psychologie Ariane Bazan. ‘Dankzij true crime kunnen we situaties waar we bang voor zijn beter vatten en dat geeft een gevoel van controle’, vertelt ze aan VICE.

'Dadermaatschappij'
De hoeveelheid true-crime-series en -films op Netflix (en andere streamingsplatforms) geeft voor auteur Zoë Papaikonomou aan dat onze samenleving geobsedeerd is geraakt met (voornamelijk mannelijke) daders. ‘We willen weten wie ze zijn, waarom ze tot hun daden komen en wanneer ze weer mogen terugkeren in de maatschappij. Hun slachtoffers konden in al die films, docu’s en series hooguit rekenen op een bijrolletje. Waar is hun recht op zichtbaarheid?’, vraagt ze zich op Instagram af.

Sensationeel
Daar sluit Larabi zich bij aan. ‘(Serie)moordenaars zijn sinds Charles Manson onderdeel van de popcultuur geworden. Ik denk dat de schoen daar heel erg wringt. Mensen hebben het gevoel dat het erbij hoort, waardoor makers niet heel nadrukkelijk kijken naar wie er in beeld komt, wat die persoon zegt en wat voor gevolgen dat heeft. Sommige documentairemakers hebben weinig oog voor wat hun werk betekent voor slachtoffers en nabestaanden. Het wordt vaak niet belangrijk genoeg gevonden om de slachtoffers een stem te geven. Zeker in het geval van de Netflix-series die toch al een beetje goedkoop ogen en één effect sorteren: zorgen dat de kijker zo lang mogelijk blijft hangen. Het is wachten op gruwelijkheden en vaak erg sensationeel.’ Volgens filmjournalist Floortje Smit is de balans veranderd. ‘De seriemoordenaar wordt al tientallen jaren interessant gevonden door filmmakers, maar zijn positie is veranderd. Waar in de jaren 90 nog een “goed iemand” tegenover een seriemoordenaar werd gezet, worden steeds meer films en series nu vanuit hun perspectief verteld’, aldus Smit aan NOS.

Er zijn twee smaken in het true-crime-genre, volgens Larabi: het sensationele (‘het fastfood van de streamingsdiensten: makkelijk verteerbaar, maar je wordt er niet gezond van’) en het meer diepzinnige. ‘De tweede wil de mens meer begrijpen. De sensationele wil de kijker angst aanjagen in de hoop dat je blijft kijken.’

Mannenwereld
Waar vrouwen de grootste afnemers van true crime zijn, zijn mannen oververtegenwoordigd in het maakproces. ‘Dat zie je natuurlijk overal in de film- en televisiewereld. Een film of serie uit handen van een vrouw levert een nieuw perspectief op.’ Vrouwelijke regisseurs leveren vaker fijnzinnigere, meer genuanceerde en subtielere true crime met meer aandacht voor de slachtoffers. ‘Ik denk dat de reden dat vrouwen daar wel op ingaan is omdat ze zichzelf erin herkennen. Mannen hebben dat in essentie minder.’

'Meer dan de fascinatie voor de moordenaar'
Een goed voorbeeld daarvan is I’ll Be Gone in the Dark(van streamingsdienst HBO Max), een documentaireserie gebaseerd op het gelijknamige boek van Michelle McNamara, een vrouwelijke auteur die haar zoektocht naar de Golden State Killer heeft opgetekend. ‘Dat maakt heel duidelijk hoe zij zich erbij voelde, hoe zij haar research deed. Het geeft een frisse blik op het genre. De serie is niet gericht op de dader zelf, maar vooral op de slachtoffers en het tijdsbeeld. Ze omschrijft wat voor werk de slachtoffers hadden, hoe laat ze normaal gesproken thuiskwamen, dat ze net waren getrouwd of op het punt stonden op vakantie te gaan. Het is een goed voorbeeld van een documentaireserie die het veel breder pakt dan alleen de fascinatie voor de moordenaar.’ Toch zijn dit, volgens Larabi, geen series waar je na twee afleveringen ‘verslaafd’ aan bent: ‘Het is een serie waar je de tijd voor moet nemen. De makers gaan je niet vermaken. Om die reden kijken er geen miljoenen mensen naar.’