Worden extreme weersomstandigheden normaal?

We krijgen overal ter wereld steeds vaker te maken met extreme weersomstandigheden, zoals extreme regenval of extreme droogte. Wordt dit extreme weer het nieuwe normaal?

Afgelopen week werd het wereldwijde temperatuurrecord verbroken. Niet één keer, maar gedurende twee dagen op rij. De gemiddelde wereldwijde temperatuur in juli bedraagt nu 17,15 graden en dat is het nieuwe record, zo maakt Europees klimaatbureau Copernicus bekend.

17 graden lijkt op het eerste gezicht misschien niet bijzonder hoog. Toch was de gemiddelde wereldwijde temperatuur in juli, inclusief op het zuidelijk halfrond waar het momenteel winter is, nog nooit eerder zo hoog als nu. In Europa kregen landen als Spanje, Portugal, Griekenland, en de Balkan-landen, zelfs te maken met met uitzonderlijk hoge temperaturen van boven de 40 graden. 

Ook in ons eigen land is het weer de afgelopen jaren vaker grillig te noemen. Het jaar 2023 werd zelfs het jaar van weersextremen genoemd. We kregen te maken met zes stormen, twee tornado’s en flink wat verbroken records:

• Het natste jaar ooit gemeten. Er viel in 2023 gemiddeld 1160 millimeter aan regen, waarbij het record van 1998 (1109 millimeter) werd overtroffen.

• Langste periode zonder neerslag ooit. Gek genoeg was er in hetzelfde jaar een droogterecord: er werd 39 dagen op rij (van 13 mei tot 20 juni) geen neerslag gemeten in De Bilt. Nooit eerder viel er zo lang geen neerslag.

• Het warmste jaar ooit gemeten. Met een gemiddelde van 11,8 graden is 2023 het warmste jaar ooit gemeten sinds het begin van de metingen in 1901. In juni en september was er een intense hittegolf.

Bij extreem weer is er sprake van weersomstandigheden die aanzienlijk afwijken van de gebruikelijke schommelingen in het weer die je op een bepaald moment in een bepaald gebied kunt verwachten.

Maar hoe ontstaat dit weer precies? En zijn deze extreme weersomstandigheden het nieuwe normaal? Jan van Poppel spreekt erover in Vroeg! met Sjoerd Groeskamp, oceanograaf bij het Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee (NIOZ), en meteoroloog Grieta Spannenburg.

Aan de ene kant is extreem weer te herkennen aan records, legt Spannenburg uit, al zal niet iedereen daar iets van merken. ‘Afgelopen februari was het de allerwarmste februari ooit. Maar veel mensen vonden het een kille maand omdat er continu regen viel.’ Anderzijds spreken we van extreem weer bij onder andere overstromingen, extreme droogte, hittegolven, zware regen- en sneeuwval, windstoten en hevig onweer. ‘Dat zijn de extremen die veel meer opvallen.’

Weersextremen nemen toe door klimaatverandering, veroorzaakt door de uitstoot van broeikasgassen. De opwarming van de aarde zorgt ervoor dat het zowel droger als natter wordt. ‘Je hebt langere periodes waarin het flink regent’, legt Spannenburg uit. ‘Omdat de lucht over het algemeen anderhalve graad is opgewarmd, kan die meer vocht bevatten.’ Warme lucht heeft namelijk een grotere capaciteit om waterdamp op te nemen dan koude lucht. In regenachtige gebieden leidt de opwarming tot hevigere regenbuien, terwijl droge gebieden droger worden door verhoogde verdamping en verminderde neerslag.

Daarnaast spelen natuurlijke variaties van klimaatsystemen, zoals El Niño, een rol bij de totstandkoming van extreem weer. El Niño is een natuurlijke klimaatvariatie waarbij de zeewatertemperatuur in de tropische Stille Oceaan tijdelijk stijgt, wat de windpatronen verandert. Het gebeurt gemiddeld om de twee tot zeven jaar en duurt meestal negen tot twaalf maanden. ‘Het jaar 2023 was een extreem jaar. Dat komt deels door klimaatverandering, maar er kwam nu nog een extra schepje bovenop vanwege El Niño’, aldus Groeskamp.

Bij specifiek extreme weersomstandigheden is het vaak lastig om een enkele oorzaak aan te wijzen. De overstromingen op 15 juli 2021 in Nederland, België en Duitsland zijn hier een voorbeeld van – die waren het resultaat van een complex samenspel van factoren, aldus Spannenburg. Het is daarbij moeilijk om precies te bepalen hoeveel hiervan toe te schrijven is aan klimaatverandering en hoeveel aan natuurlijke variaties.

Doordat extreem weer vaker voorkomt, zullen we vaker te maken krijgen met vervelende gevolgen voor mens, plant en dier. In delen van Griekenland en Turkije passeerde de temperatuur vorige maand op verschillende plekken de 40 graden. ‘De mensen raken oververhit, de natuur raakt oververhit en de landbouw krijgt het moeilijk’, aldus Spannenburg. Het heeft volgens haar een ingrijpend effect ‘op veel gebieden van de maatschappij, van de mens tot de hele biodiversiteit’.

Ook de temperatuur van de oceaan stijgt; het zeewater neemt namelijk warmte op uit de atmosfeer. ‘De oceaan is veel groter (dan de atmosfeer, red.) en werkt veel langzamer’, vertelt Groeskamp. ‘Dus het is een soort trage buffer (…) en dat beveiligt ons tegen nog extremere klimaatverandering in de lucht. Maar we betalen daar ook een prijs voor.’

Door de opwarming stijgt het zeeniveau en krijgen we ook te maken met weersextremen in de oceaan. Een hittegolf zorgt voor een hogere watertemperatuur, waar diverse planten en dieren door sterven. ‘Dat heeft impact op ecosystemen, wat weer gevolgen heeft voor bijvoorbeeld de visserij-industrie en onze voedselzekerheid.’

‘Er zullen altijd extremen zijn, want dat is gewoon natuurlijke variatie’, vertelt Groeskamp. Maar klimaatverandering verhoogt de gemiddelden, de ‘basis’ als het ware waar dit op gebeurt. ‘Vergeleken met vroeger zijn die extremen veel extremer. En daar is onze maatschappij nog niet op aangepast. En dus krijg je heel veel problemen.’

Ook Spannenburg denkt dat Nederland nog te onvoorbereid is op weersextremen. ‘Al is er al best veel gedaan: meer ruimte voor de rivier, we hebben natuurlijk de Deltawerken, en in verpleeghuizen staat iedereen alert. Maar we hebben natuurlijk een vol land met veel functies (…) en dan is het lastig om bij rampscenario’s ruimte te hebben.’