Welke rechten hebben gevangenen in Nederland?

30.380 gevangenen zaten in 2022 in de Nederlandse gevangenissen. Achter de tralies worden je vrijheden flink ingeperkt, maar welke rechten heb je nog wel in de gevangenis?

‘Ik zou graag met verlof willen, als dat zou kunnen’, vertelt een vrouw met een elfjarige gevangenisstraf in Na het nieuws. Ze wil graag op bezoek bij haar oma, omdat zij ziek is. Kan dat zomaar als gevangene?

Veel mensen denken dat het leven in een gevangenis net zo is als verblijven in een hotel, vertelt Zahra Boufadiss in Vroeg!. Volgens de strafrechtadvocaat is dat zeker niet het geval. De vrijheden van gevangenen worden namelijk flink ingeperkt. Binnen de gevangenismuren zijn ze nooit alleen, ze missen belangrijke gebeurtenissen in hun privéleven – zoals verjaardagen van dierbaren – en ze raken hun werk en relaties kwijt, vertelt Boufadiss.

‘Het belangrijkste verschil is dat je uit een hotel weg kunt, als je dat wil. In een gevangenis zit je vast. Die deur gaat echt niet open als jij dat wil’, vult ex-gevangene Mathijs aan in Ik durf het bijna niet te vragen.

‘Waar ze daarbinnen recht op hebben en wat ze er kunnen doen, daar weten ze soms heel weinig tot niks over’, vertelt rechtenstudent Lars Klaver van de Universiteit Utrecht in Na het nieuws. ‘De straf van het binnen zitten is al groot genoeg voor gedetineerden. Zij hebben recht op juridische ondersteuning.’ Daarom geeft hij juridisch advies aan gevangenen over hun rechten binnen en buiten de gevangenis, omdat advocaten hier vaak geen tijd voor hebben. Volgens de penitentiaire beginselenwet hebben gevangenen binnen de gevangenis recht op:

• Een cel. Deze moet minstens een vloeroppervlakte van 10 m2, een breedte van 2 meter en een vrije hoogte van 2,5 meter hebben. Vanwege het grote cellentekort komt het sinds 2004 voor dat gevangenen in een meerpersoonscel terecht kunnen komen. In april 2023 moest 31% van de gevangenen een cel delen met anderen.
• Contact met de buitenwereld. Dit mag via brieven of via de telefoon. Iedereen heeft recht op maximaal 30 minuten aan telefoongesprekken per week, met uitzondering van een aantal gedetineerden in de Extra Beveiligde Inrichting. Zij mogen slechts 10 minuten per week bellen.
• Een uur bezoek per week. Een gevangene mag vier bezoekers ontvangen, waarvan er maximaal drie ouder dan 14 jaar moeten zijn. Gevangenen in de Extra Beveiligde Inrichting mogen slechts één bezoeker per week ontvangen. Eén keer per maand kan een directeur van een normale gevangenis bezoek zonder toezicht toestaan. 
• Minimaal één uur per dag luchten. Gevangenen hebben het recht om minstens één uur per dag buiten te zijn, op een luchtplaats of in een luchtkooi. Vaak zijn hier sporttoestellen of een sportveldje aanwezig.
• Werk. Gevangenen werken gemiddeld 20 uur per week. Hiermee verdienen ze minimaal 95 cent per uur, waarmee ze boodschappen kunnen doen in de gevangeniswinkel of een radio of televisie kunnen huren.
• Voeding. 'Een directeur van een gevangenis heeft de wettelijke zorgplicht om eten te faciliteren', vertelt Boufadiss in Alledaagse Vragen.'Je krijgt een half broodje, twee diepvriesmaaltijden, een beetje koffie, twee theezakjes, een pak melk en twee toetjes. En dat is dan voor twee dagen', vertelt ex-gevangene Eelco in Ik durf het bijna niet te vragen. Naast kant-en-klaarmaaltijden kunnen gevangenen ook losse ingrediënten krijgen, om zelf te koken. Ook wordt er rekening gehouden met geloofs- en levensovertuigingen, bijvoorbeeld als een gevangene islamitisch of veganist is.

• Re-integratieactiviteiten. Door middel van voorlichting en cursussen over onder andere werk en inkomen, huisvesting en zorg, werkt een gevangene aan een succesvolle terugkeer in de samenleving. ‘Het is bij uitstek van belang om in te zetten op resocialisatie’, vindt Boufadiss. ‘Dan wordt de kans dat iemand opnieuw de fout ingaat zo klein mogelijk gehouden. Dat is denk ik in het belang van iedereen.’ Daarnaast brengen gevangenen veel kosten met zich mee: één gevangene kost de Nederlandse staat namelijk 245 euro per dag.
  
  De hulp bij re-integratie moet wel beter, vindt ex-gevangene Joop Lambers. ‘Ik ben geen draaideurcrimineel, maar ik moet wel een kans krijgen. Daar moet binnen eigenlijk al mee gestart worden’, vertelt hij in Spijkers met Koppen. Hij zat twee jaar vast vanwege een afpersing. Binnen de gevangenismuren was hij al bezig om huisvesting te regelen, maar daar kreeg hij weinig hulp bij. ‘De wet straffen en beschermen, die in 2021 is ingevoerd, heeft een hoop beperkingen gelegd op re-integreren.’

• Medische, lichamelijke en geestelijke verzorging. Ook gevangenen hebben recht op gezondheidszorg. Ze hebben de mogelijkheid om een psychiater, psycholoog, arts en justitieel verpleegkundige te bezoeken. Daarnaast kunnen zij vrijwillig in een GGZ-instelling geplaatst worden. Voor geestelijke verzorging – die mensen helpt met levensvragen en vragen over zingeving – kan een gevangene terecht bij onder meer een pastoor, priester, imam, rabbi of humanist.
• Stemmen tijdens verkiezingen. In Nederland is het Algemeen Kiesrecht in de Grondwet opgenomen en sinds 1986 is het voor gevangenen mogelijk om dit kiesrecht uit te oefenen. In 2019 waren er slechts 25 Nederlanders uitgesloten van het kiesrecht. ‘Dat is een zeer uitzonderlijk iets’, vertelt strafrechtadvocaat Jordi L’Homme in Vroeg!. ‘Het moet dan gaan om delicten waarbij er sprake is van een ernstige aantasting van de grondslagen van het Nederlandse staatsbestel. Daarbij zou je kunnen denken aan terroristische misdrijven.’ Dat betekent dat gevangenen tijdens verkiezingen ook hun stem mogen uitbrengen. Maar dat is helemaal niet zo vanzelfsprekend, aldus L’Homme. ‘Cliënten zijn lang niet altijd op de hoogte van de mogelijkheden binnen detentie. Zij weten lang niet altijd hoe dat nou precies geregeld is en hoe zij hun stem daadwerkelijk uit kunnen brengen.’

• Het volgen van een studie. ‘We mogen een gevangene niet onmenselijk behandelen’, aldus Boufadiss. ‘Als je levenslang wordt opgesloten, maar je hebt niet de kans om je hersenen uit te dagen of te ontplooien (…) dan heb je geen enkel uitzicht op wat dan ook.’ Overigens moet een levenslange gevangenisstraf uitzicht bieden op vrijlating, volgens de regels van het Europees Hof. In Nederland wordt vrijlating heroverwogen als een gevangene 25 jaar heeft gezeten.
• Verlof. Door met verlof te gaan, kan een gevangene werken aan diens re-integratie. De periode, lengte en voorwaarden van het verlof zijn afhankelijk van het soort inrichting waar de gevangene verblijft. ‘Daar gaan de selectie-functionaris, de gevangenisdirecteur en uiteindelijk de minister over’, aldus Klaver.

• Huurrecht. Als iemand in de gevangenis zit, kan een huurbaas ervoor kiezen om diegene uit diens huurwoning te zetten. ‘Als een huurder in detentie zit, heeft hij gedurende die periode natuurlijk niet het hoofdverblijf in zijn woning', vertelt huurrechtadvocaat Tanja de Groot in Alledaagse Vragen. 'In de huurovereenkomst is vaak opgenomen dat de huurder verplicht is om het hoofdverblijf te houden. Hij kan daar dus niet aan voldoen. Die verplichting is er om een aantal redenen. Zo is het bij schaarse, sociale huurwoningen natuurlijk van belang dat de woning daadwerkelijk wordt bewoond door de huurder zelf. Leegstand is onwenselijk. Een ander punt is dat de huurder volgens de wet verantwoordelijk is voor wat er in zijn woning gebeurt. Als die huurder in detentie zit, kan hij geen toezicht houden op de woning.’

• Uitkeringen. Als je in de gevangenis zit, stopt na maximaal 1 maand je recht op een ziektewet-, AOW-, WAO-, WIA-, Wajong- en nabestaandenuitkering en toeslag volgens de Toeslagenwet. De werkloosheids- en bijstandsuitkeringen stoppen meteen. Als een gevangene meedoet aan een resocialisatieprogramma, heeft die mogelijk wél recht op een uitkering. De partner en meerderjarige kinderen van een gevangene kunnen een bijstandsuitkering aanvragen bij de gemeentelijke sociale dienst, als het gezin niet genoeg inkomsten heeft.

Een gevangene kan door diens gedrag promoveren en degraderen, meldt de Rijksoverheid. De rechten van gevangenen kunnen dus ook ingeperkt worden. Zo kunnen zij uitgesloten worden van arbeid of recreatie, of opgesloten worden in een strafcel.

Ook kunnen gevangenen overgeplaatst worden naar een andere gevangenis. ‘Er wordt dan gekeken naar: waar komt iemand vandaan? Waar kan iemand het vaakst door zijn familie worden bezocht?’, vertelt Boufadiss. Maar door allerlei tekorten kan een gevangene ook in Leeuwarden geplaatst worden, terwijl zijn sociale omgeving zich in Amsterdam bevindt. ‘Dat maakt het gevangenschap zwaarder.’

Is een gevangene het niet eens met de inperking van diens rechten? Dan kan die een klacht indienen bij de Commissie van Toezicht, legt Boufadiss uit. Er volgt dan een kleine zitting, waarbij de directie en soms een advocaat aanwezig is. De directie legt uit waarom de straf met betrekking tot de inperking volgens hen redelijk is geweest. Hierna volgt een uitspraak en indien nodig kan de gevangene in hoger beroep bij de Raad voor Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming.