Wanneer worden complottheorieën gevaarlijk?

Al jaren kijken mensen kritisch naar de wereld en stellen zij vragen over wat er om hen heen gebeurt. Maar wat als die vragen omslaan in complottheorieën? En wanneer vormen die een gevaar?

‘We leven in een vrij land, dus mensen mogen denken wat ze willen, ook als dat in de ogen van anderen rare ideeën zijn’, vertelt universitair docent Jelle van Buuren van de Universiteit Leiden, die zich specialiseert in complottheorieën, in De Vooravond. Maar wat als ze uit de bocht schieten in hun vrijheid van meningsuiting?

‘De lijn tussen kritisch denken en complotdenken is vloeiend’, volgens Van Buuren. ‘Complottheorieën, ook al kloppen ze niet of schieten ze uit de bocht, stellen vragen die altijd gesteld moeten blijven worden.’

Waarom is de een gevoeliger voor complottheorieën?
Er zijn verschillende redenen waarom mensen gevoelig zijn voor complottheorieën. ‘Complotdenkers hebben gedeeltelijk dezelfde motivatie als mensen die deze verhalen willen debunken of onderuithalen: je wil eigenlijk gewoon weten hoe het zit’, aldus Pepijn van Erp in Vroeg!. Hij is bestuurslid van Stichting Skepsis, dat buitengewone beweringen aan een kritisch onderzoek onderwerpt. ‘Waar het bij complotdenkers meestal misgaat, is dat ze een vooropgezet idee hebben waar ze – ondanks het bewijs dat ze tegenkomen – niet van af willen.’

Complotdenkers lijken ‘een intrinsieke en bijna narcistische behoefte aan uniekheid te hebben’, schrijft de online redactie van de voormalige talkshow Pauw. ‘Dit is het idee dat een persoon het gevoel heeft toegang te hebben tot schaarse informatie of alternatieve “geheime” verklaringen over bepaalde wereldgebeurtenissen.’

Daarnaast zouden complottheorieën mensen helpen bij het begrijpen van de wereld, ‘wanneer ze zichzelf niet onder controle hebben, angstig zijn of zich machteloos voelen. Ze helpen om angsten uit te leggen of te rechtvaardigen'.

‘Het maakt een werkelijkheid die chaotisch en verwarrend is weer tastbaar’, vult Van Buuren aan. ‘Het geeft mensen het idee dat ze weer wat grip op hun leven krijgen, het biedt mensen zingeving en een positieve identiteit.'

Maar dat pakt niet altijd positief uit, blijkt uit onderzoek. Door complottheorieën gaan mensen zich namelijk ‘nog onzekerder, machteloos en gedesillusioneerd voelen’, waardoor ze erin blijven geloven.

'Als mensen op een gegeven moment echt in één complot zitten (…) en zich daarin gaan verdiepen via de complottheorieën en daarin gezogen worden, dan is dat best vaak een beginstapje naar veel meer complotten die eromheen hangen’, bevestigt Van Erp ook.

Wanneer worden complottheorieën problematisch of gevaarlijk?
'Complottheorieën kunnen vervelende consequenties hebben', valt te lezen in het Pauw-artikel, ‘ondanks het feit dat sommige van deze theorieën absurd, dwaas of zelfs ronduit komisch zijn.’

Het is problematisch te noemen dat complotdenkers minder vaak naar de stembus gaan, omdat ze geen vertrouwen hebben in de overheid en machthebbende instanties. Daarnaast doen ontkenners van klimaatverandering weinig om hun ecologische voetafdruk en CO2-uitstoot te verminderen ‘en anti-vaxxers brengen andere mensen in gevaar door zichzelf en hun kinderen niet te laten inenten tegen gevaarlijke ziektes, die zich daardoor kunnen verspreiden’.

Het mogelijke gevaar hangt, volgens Van Erp, erg van de complottheorie af. ‘Wanneer het gevaarlijk wordt, is als ze mensen gaan beschuldigen. Dat roept zoveel emotie op, dat die mensen ook echt bedreigd worden. Je hoeft maar één iemand te hebben die net iets anders in elkaar zit, die dan echt iets geks doet.’

Wat kan je doen als iemand in jouw omgeving gelooft in complottheorieën?
‘Het belangrijkste is om niet meteen te gaan zwaardvechten, jouw gelijk te drukken in andermans gezicht, maar echt nieuwsgierig te blijven naar wat hen drijft’, merkte BNNVARA-programmamaker Filemon Wesselink tijdens het maken van Filemon en de Complotten, waarin hij met verschillende mensen spreekt die complottheorieën aanhangen.

Volgens het artikel op de website van Pauw wijzen onderzoeken ook uit ‘dat het geen zin heeft om mensen die al diepgeworteld in een bepaald complot geloven op de feiten te wijzen. Vaak zijn ze helemaal niet meer ontvankelijk voor nieuwe inzichten'.

‘Het is beter om meer in het algemeen te bespreken wat informatie is, waar het vandaan komt, hoe je kunt bepalen of het wel of niet klopt, of deels klopt’, voegt universitair docent Van Buuren hieraan toe. Er zou daarom meer aandacht moeten komen voor mediawijsheid, meningsvorming, kritisch kijken naar betrouwbare bronnen en discussies over gepolariseerde maatschappelijke vraagstukken.

‘En stimuleer een houding waarin je het met elkaar oneens kun zijn, maar elkaar wel in de waarde laat’, vertelt Van Buuren tot slot. ‘Complotideeën op zich zijn niet het probleem – het wordt problematisch als het leidt tot hermetisch wij-zij-denken, als er zondebokken worden gecreëerd en als er dehumanisering plaatsvindt.’