Waarom is het zo moeilijk om financiële uitbuiting van ouderen tegen te gaan?

Ouderen zijn steeds vaker de dupe van financiële uitbuiting. Waarom wordt dat maar amper gesignaleerd? 

‘Kwetsbare mensen op hoge leeftijd worden nogal eens de dupe van financiële uitbuiting’, vertelt wijkverpleegkundige Caroline Gootjes in Zembla. 

In Nederland zijn naar schatting 30.000 ouderen per jaar het slachtoffer van financieel misbruik of financiële uitbuiting, schrijft Zembla in 2017. Het werkelijke cijfer ligt volgens deskundigen waarschijnlijk veel hoger. In 85% van de gevallen is de pleger een familielid. De laatste jaren neemt het aantal meldingen toe. Dat komt mede door de digitalisering. Om die reden besteden ouderen hun financiën namelijk steeds vaker uit aan (klein)kinderen, mantelzorgers of buren. Kortom: mensen die ze vertrouwen. Maar niet iedereen gaat daar eerlijk mee om. Er wordt veelvuldig misbruik gemaakt van deze positie. Toch doen veel ouderen geen aangifte, omdat ze niet weten dat ze worden opgelicht, zich schamen of afhankelijk zijn van de oplichter. Daarom zou het aantal in werkelijkheid een stuk hoger kunnen liggen.

Het gaat hier niet enkel om een simpel boodschapje met oma’s pinpas. Het kan namelijk nog veel ernstigere vormen aannemen, in uitzonderlijke gevallen raken ouderen zelfs hun huis kwijt. ‘Die kunnen de huur niet meer betalen of ze kunnen geen eten meer kopen, omdat familie het geld op heeft gemaakt en de huur niet heeft overgemaakt’, aldus Gootjes.

Een op de twintig ouderen krijgt te maken met mishandeling. In veruit de meeste gevallen gaat het om financiële uitbuiting. De reden: omdat het zo gemakkelijk is. ‘Het is erg makkelijk om, als iemand afhankelijk is, je hulp aan te bieden’, aldus fiscaal jurist Nickey Smelt. Vaak gaat het ook goed. En wordt die hulp ook met de beste intenties aangeboden. ‘Maar de gevallen waarin het fout gaat kunnen zo ontzettend schrijnend zijn’, volgens Smelt.

De vader van Raymond
Zo ook het verhaal van de vader van Raymond, die vermoedelijk slachtoffer werd van financieel misbruik. Een man die altijd goed op zijn geld lette. ‘Hij had natuurlijk een pot met geld gespaard, hij was van de generatie die een sober leven leiden, die niet verkwistend waren; vanuit het idee dat je altijd wat op de bank moet hebben’, vertelt Raymond. Maar na het overlijden van zijn vrouw, in 2009, wordt duidelijk dat de vader van Raymond de grip op zijn leven stukje bij beetje verliest. ‘We merkten dat hij geestelijk meer en meer achteruitging. Dingen vergeten, rommelig worden, chaotisch worden, dingen niet meer begrijpen, dingen niet meer overzien.’ De vader van Raymond probeert de controle te bewaren door alsmaar dezelfde vragen aan zijn zoon te stellen, maar ook door overal briefjes met geheugensteuntjes te maken. ‘Zijn huis en keukentafel; alles was bezaaid met briefjes’, aldus Raymond. Vervolgens vraagt zijn vader de kinderen om hulp. Raymond en zijn zus verdelen de taken: hij houdt zich bezig met de zorggerelateerde zaken, zijn zus en zwager buigen zich over de financiën. ‘Dat leek prima te gaan, dus daar bemoeide ik mij niet mee.’

Enige tijd later blijkt uit het levenstestament van zijn vader, opgesteld door de zus en de zwager van Raymond, dat de volledig regie over zijn leven in handen van zus en zwager ligt. ‘Over de bankzaken en alle zaken die betrekking hebben op zijn gezondheid, en verderop zie je dat een persoon is uitgesloten van welke rol dan ook, en dat ben ik. Er staat dat ik, als zoon van mijn vader, geen enkele taak, geen enkele rol en geen enkele bevoegdheid heb’, vertelt Raymond. En dan gaat het snel. Kort daarna vertelt zijn vader over de telefoon aan Raymond dat hij gaat verhuizen, naar het dorp waar zijn dochter woont. ‘Dat wilde hij niet. (…) Dit bleek de opmaat te zijn naar een hele serie gebeurtenissen die ertoe zouden leiden dat mijn vader van zijn complete vermogen is ontdaan.’ Vervolgens belt zijn vader weer, met de vraag of het normaal is dat hij geld contant moet afstaan aan zijn schoonzoon. ‘Daaruit maakte ik op wat ik eigenlijk al vermoedde: dat mijn vader zijn geld werd afgepakt en dat dat inmiddels ook al was begonnen.’ Raymond besluit verhaal te halen bij zijn zus, maar dit resulteert in een gigantische ruzie met als gevolg dat hij het contact met zijn vader verliest. Dus stapt Raymond naar de rechter voor een bewindvoering. Maar dat haalt niks uit, de zus en de zwager behouden de regie over het leven van de vader. Raymond gaat in hoger beroep. Vlak voor de zaak voor zou komen wordt Raymond gebeld met de mededeling dat de zaak niet doorgaat. Zijn vader is namelijk overleden. ‘Dat bleek al weken geleden te zijn, hij bleek al gecremeerd ook.’

Na zijn overlijden vraagt Raymond de bankgegevens van zijn vader op. Daaruit blijkt dat er, sinds de verhuizing, hele grote bedragen van zijn rekening worden gepind. ‘Negenhonderdtachtig euro, duizend euro, twaalfhonderd euro. En dan zie je op 22 augustus: vijfentwintigduizend euro opgehaald aan eurobiljetten.’ In anderhalf jaar is er ruim honderdvijftigduizend euro van de rekening gehaald. Raymonds zus en zwager ontkennen hier iets mee te maken te hebben.

Volgens de Nederlandse Vereniging van Banken (NVB) hebben banken een detectiesysteem dat betaling vooraf monitort en eentje dat dat achteraf doet. Maar deze is alleen ingericht op witwassen en terrorismefinanciering. Met financiële uitbuiting van ouderen wordt hier geen rekening gehouden. ‘Het is niet zo dat er een regel is ingevoerd om naar ouderen te kijken en om afwijkingen in te zien’, aldus de NVB.

Het grote probleem hiermee is dat het maar moeilijk te bewijzen is. ‘Vaak zijn mensen al handelingsonbekwaam of zijn ze overleden. Dus wij kunnen het hen niet meer vragen. Dan moeten we aan de hand van bewijs, dat we zelf moeten verzamelen, bewijzen dat zo iemand kwade bedoelingen had’, legt Smelt uit. En dat is praktisch onmogelijk.

Om dit probleem in de toekomst beter aan te pakken komt de overheid in 2015 met een plan. Het idee is dat er overal in het land zogenoemde ‘lokale allianties’ worden opgericht. Binnen die allianties werken verschillende partijen – een notaris, bewindvoerder, advocaat, huisarts, wijkverpleging en de bank – samen om dit op te lossen. Zodra er een vermoeden leeft dat er ergens sprake is van ouderenmisbruik moet er actie worden ondernomen. Om dit door heel Nederland op te zetten is een alliantie-aanjaagteam in het leven geroepen door de overheid. Deze is medeverantwoordelijk voor de oprichting en begeleiding van die allianties. Maar wat blijkt? Het werkt helemaal niet. Er zat namelijk helemaal geen uitgestippelde strategie achter, volgens Frank Kriek, onderdeel van dat aanjaagteam. Daarbij ligt alle verantwoordelijkheid voor het laten slagen van de allianties bij individuele kartrekkers, die daar overigens geen enkele vergoeding voor ontvangen. Dat resulteert erin dat er in heel Nederland vooralsnog maar 45 actieve allianties zijn. Waar dat er eigenlijk 352 zouden moeten zijn, een voor iedere gemeente.

‘We hebben huiswerk te doen’, erkent Paul Blokhuis, demissionair staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Het ministerie legt de verantwoordelijkheid voor het oprichten van de allianties lokaal neer. Blokhuis: ‘Juist vanuit de gedachte: die gemeenten hebben veel zicht op die gezinnen, die kennen de context en zijn de dichtstbijstaande overheid.’ Maar bij die gemeenten leeft juist de gedachte dat dit soort misbruik bij hen niet voorkomt. 'Tegen die gemeenten zou ik willen zeggen: jongens, kom onder die steen vandaan’, aldus Blokhuis. ‘Als je zo je kop in het zand steekt en zo wegloopt voor de werkelijkheid, dan heb je een heel pittig gesprek nodig. En daar wil ik me ook persoonlijk mee bemoeien. Dat vind ik bij de konijnen af. Als je ontkent dat ouderen mishandeld worden, dan kijk je weg van de werkelijkheid.

Financiële uitbuiting verloopt vaak volgens een vast patroon.

• Ze worden gepaaid. ‘Mensen zijn ontvankelijk voor aandacht’, aldus Smelt.
• Ze worden geïndoctrineerd.
• Ze worden geïsoleerd van andere mensen waar ze mogelijk nog contact mee hebben. ‘We zien soms dat de zorg opeens buiten de deur wordt gezet, omdat er wordt gezegd dat zij de zorg gaan verlenen’, aldus Smelt.
• Ze worden kaalgeplukt. 

• Wie eenzaam is, loopt meer risico. Praat erover met de huisarts of het sociaal wijkteam en vraag om hulp. Dat kan ook bij het Wmo-loket van de gemeente. Hier vind je nog meer tips.
• Wees alert op mensen die opeens bevriend willen worden, je vertrouwen winnen en hulp aanbieden bij je geldzaken. Hulp krijgen is fijn, maar let goed op. Het misbruik gebeurt meestal door mensen die je vertrouwt.
• Denk vooruit. Wie gaat je financiën doen als je het zelf niet meer kunt? Ga in gesprek met die personen. Leg eventueel bij de notaris officieel je wensen en toekomstige volmachten vast in een ‘levenstestament’.