Waarom geloven mensen in complotten?

Complottheorieën zijn van alle tijden; denk aan 9/11, de maanlanding of… Maar in deze coronacrisis vliegen de verschillende theorieën je om de oren. Het virus zou uit een lab in China komen en 5G is volgens sommigen de veroorzaker van het virus. Waarom geloven we daarin?
 
Een reactie op angst, noemt gedragswetenschapper Jan-Willem van Prooijen het complotdenken. ‘In bange tijden willen mensen begrijpen en verklaren wat er gebeurt. Dan gaan mensen als het ware de puntjes die ze zien bij elkaar leggen, zo ontwikkelen mensen soms hele ingewikkelde theorieën om te verklaren wat er gebeurt’, legt hij uit in Spijkers met Koppen.

Coping-mechanisme 
‘Mensen vinden toeval heel bedreigend’, aldus Van Prooijen. Je kunt je namelijk niet voorbereiden op toeval. ‘Dat kan wel op bepaalde groepen die kwaad in de zin hebben en die je kan herkennen.’ Een coping-mechanisme noemt hij het. ‘Maar niet bijzonder effectief.’ We weten namelijk dat het geloven in complottheorieën mensen vaak alleen maar banger maakt.

Evolutie van de mens
En daar kunnen we vaak maar weinig aan doen. Complottheorieën bestaan al sinds de evolutie van de mens. ‘Toen we nog jagers en verzamelaars waren, zo’n twaalfduizend jaar geleden, heeft het geloven in complottheorieën ook een bepaald nut gehad voor de overleving van de mens.’ In die tijd bestond er veel zogeheten stammenstrijd. De kans om vermoord te worden door een andere stam was relatief groot. ‘In zo’n setting kan het geen kwaad om een beetje wantrouwend te zijn.’

Wantrouwen
Hoewel een bepaalde mate van wantrouwen wel wat anders is dan complotdenken, heeft het volgens Van Prooijen toch veel met elkaar gemeen. ‘Op het moment dat jij wantrouwend bent ten opzichte van een andere groep, dan ga je vaak ook bepaalde ideeën verzinnen van wat zij je aan kunnen doen. En in de tijd van jagers en verzamelaars kon dat dus je leven redden. Door bijvoorbeeld te emigreren naar een ander gebied of door zelf een verrassingsaanval uit te voeren.’

Toeval
Maar terug naar het heden. Van Prooijen geeft aan dat het niet duidelijk is of complotdenken in de moderne tijd ook nog een dergelijk nut heeft. Toch geloven mensen in deze theorieën. De voornaamste reden daarvoor is het uitsluiten van toeval. Volgens Maarten van Rossem kunnen mensen het niet verkroppen dat wanneer er een ingrijpende gebeurtenis plaatsvindt, deze door een enkele persoon of door een simpel toeval veroorzaakt is. Zo vertelde hij in 2013 bij Pauw en Witteman. Daarom zoeken mensen vaak naar een andere verklaring.

Overheid, wetenschap en technologie
Sterker nog, mensen gaan steeds meer in complottheorieën geloven. De afgelopen tien jaar houden steeds meer Nederlanders zich bezig met dergelijke theorieën. Dit zou volgens cultureelsocioloog Stef Aupers komen door een groeiend wantrouwen jegens de overheid, wetenschap en technologie. Ook het afnemen van de bindingskracht van religie zou te maken hebben met de opkomst van complotdenken, zo vertelt hij in De wereld leert door in 2013.

In gesprek
Voor ‘niet-gelovers’ is het wellicht lastig te begrijpen waar deze overtuigingen vandaan komen. Daarom is het, in gesprek met een naaste, belangrijk om te begrijpen dat complottheorieën meer voorkomen uit emotie dan uit reden. Het is lastig om met ratio en cijfers door te dringen en iemand te overtuigen van een op toeval gestoelde gebeurtenis. Daarom is het belangrijk om in te gaan op de reden daarachter. De emotie. ‘Ik denk dat het heel belangrijk is om met iemand die in complottheorieën gelooft in gesprek te gaan, maar goed te luisteren naar de angst en die serieus te nemen’, aldus Van Prooijen.