Waar zijn boeren het vertrouwen in de overheid kwijtgeraakt?

Boeren gaan massaal de weg op om te protesteren tegen het stikstofbeleid van het kabinet. Is hun woede terecht?

‘Je moet je voorstellen: als je voedsel produceert – iets dat achttienmiljoen mensen drie keer per dag nodig hebben – en je voelt je niet gewaardeerd, dan raakt dat je in de kern. Je wil doorgaan met je bedrijf, stappen zetten, maar je hoort alleen maar dat je niet gewenst bent terwijl je ook weet dat je heel erg nodig bent. Daar schuurt het. Daar doet het pijn’, legt Marije Klever, melkveehouder en bestuurslid Nederlands Agrarisch Jongeren Kontakt (NAJK), uit in Buitenhof. Het is een reactie op onderzoek door I&O Research in opdracht van De Volkskrant, waaruit blijkt dat maar liefst zeventig procent van de veehouders geen vertrouwen meer heeft in de Nederlandse overheid.

Bepalende gebeurtenissen
‘Het is heel moeilijk om een moment aan te wijzen waarop de boer het vertrouwen in de overheid verloor’, volgens Zembla-verslaggever Ton van der Ham – die al twaalf jaar uitzendingen maakt over de agrarische sector. ‘Ik denk wel dat er een aantal bepalende gebeurtenissen zijn die in het leven van de boer enorm veel impact hebben, zoals de MKZ-crisis, de varkenspest, de Q-koorts.’ En natuurlijk de klap op de vuurpijl: de stikstofcrisis.

Problemen stapelen zich op
De Nederlandse overheid heeft, volgens Ton, vanaf de Tweede Wereldoorlog een neoliberaal beleid gevoerd, waarin de boeren en de industriële landbouw ruim baan kregen. Maar ‘zachte heelmeesters maken stinkende wonden’, volgens Ton. Want de problemen stapelen zich op: de klimaatcrisis wordt dwingender en gezondheidsrisico’s nijpender. De overheid grijpt niet in, in plaats daarvan bedenkt ze steeds nieuwe lapmiddelen. 'Neem de enorme hoeveelheid mest die de Nederlandse veestapel produceert. Meer dan volgens Europese regels mag, maar wat deed onze overheid: die regelde een uitzonderingssituatie.' Terwijl ze weet dat dit geen duurzame oplossing is. 

Vinger in de pap
De intensieve lobby van boerenvertegenwoordigers had hierbij een grote vinger in de pap. Nu de overheid wel ingrijpt, zijn diezelfde lobbyisten en de groep die zij vertegenwoordigen – de boeren – boos. ‘Ik denk daarom weleens: het is niet helemaal terecht dat je je trekker voor het provinciehuis of op het Malieveld parkeert; je zou ook eens heel kritisch naar je eigen vertegenwoordigers kunnen kijken, want die hebben decennialang schaalvergroting gepredikt.’ De schuld volledig bij de overheid leggen is te makkelijk, volgens Ton. ‘De overheid heeft juist te lang gewacht, om de boeren uit de wind te houden. De grilligheid en onvoorspelbaarheid is het resultaat van de innige relatie tussen boerenlobby en politiek, zou ik zeggen. Door al dat dralen wordt de schok nu wel groter. Dat je daarvan schrikt, als boer, snap ik heel goed.’

Kop in het zand
Wat overigens niet betekent dat het ingrijpen als donderslag bij heldere hemel kwam. ‘Er werken slimme mensen op het hoofdkantoor van de LTO (Land- en Tuinbouworganisatie Nederland, red.). Die kunnen ook wetenschappelijke rapporten lezen, die weten ook wat er aan de hand is, die zien ook dat we wel heel veel dieren houden. Ze moeten niet doen alsof ze steeds worden verrast.’ Net als vleeseters die niet willen horen over het dierenleed en de klimaatimpact, wil ‘een deel van de boeren het ook gewoon echt niet zien’. Een schamele zes procent van de boeren maakt zich veel zorgen om het stikstofprobleem, blijkt uit het onderzoek van De Volkskrant. ‘Dat komt ook doordat ze dat gesprek met elkaar niet goed hebben gevoerd. Dat hun eigen experts en adviseurs ze te lang naar de mond hebben gepraat. En dat ze hebben gemerkt dat lobbyen en hakken in het zand gewoon werkte.’

Onvoorspelbaar beleid
Vooralsnog heeft het ingrijpen van de overheid erg grillig ad-hoc beleid opgeleverd. ‘Er komt veel op ze (de boeren, red.) af en dat maakt ook boos. Want je wil vooral perspectief hebben en vooruit kunnen’, aldus Klever. ‘Ik snap de boosheid’, zegt Ton. ‘Omdat het beleid zo onvoorspelbaar is geweest. Maar die regels zijn er niet om jou te pesten. Ik denk dat het probleem eerder is dat de overheid te weinig heeft gedaan – denk aan de gevaren van landbouwgif of de destructieve gevolgen voor de bodem. Het lijkt wel of we massaal hebben weggekeken en nu opeens wakker schrikken.’

Regels
De veeboeren voelen zich niet gehoord en onbegrepen door de overheid, concludeert onderzoeker Peter Kanne van I&O Research. Ze verwijten de overheid bemoeizucht en onkunde. ‘Uit onderzoeken en analyses blijkt dat de overheid soms hele generieke maatregelen neemt die vloeken met het leed van alledag van de boer. De boer zit op heel veel manieren klem en is in zijn autonomie aangetast. Ik snap dat de boer zegt: ik word gek van die regels. Tegelijkertijd denk ik: misschien zouden die regels wel veel strikter en duidelijker moeten zijn. En zou er niet steeds zo uit onderhandeld moeten kunnen worden.’

Zelfreflectie
Er is een systeem opgetuigd waar niemand gelukkig van wordt, concludeert Ton. ‘De bodem holt achteruit, biodiversiteit gaat naar de filistijnen, de boer kan amper een fatsoenlijke boterham verdienen en je zou maar minister van Landbouw zijn. Het is ook de haar (Carola Schouten, voorganger van de huidige minister van Landbouw Henk Staghouwer en de 'Stikstof-minister' Christianne van der Wal-Zeggelink, red.) niet gelukt om echt een systeemverandering te bewerkstelligen, terwijl zij wel vindt dat dat moet.’ Om dit systeem voor iedereen te laten werken is zelfreflectie nodig. ‘Kijk eerst kritisch naar jezelf, dat moet Den Haag doen en dat moeten de boeren doen. Dan moet je het eens worden over de problemen, daarna over de oplossingen’

Dit artikel verscheen al eerder online op 30 oktober 2021