Tim Hofman: 'Machthebbers moeten de eerste koevoet tussen de deur steken voor systeemverandering'

Een klimaatcrisis, woningnood, groeiende armoede, systemisch racisme: bij wie ligt de verantwoordelijkheid om deze grote problemen in onze maatschappij aan te pakken? De burger? De machthebbers? Of beide? Tim Hofman zoekt in Pak de Macht uit wíe wélk steentje moet bijdragen?

‘Een beter milieu begint bij jezelf’, leert de slogan van het Postbus 51-spotjes van het ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer ons vanaf 1991. Oftewel: eerst de hand in eigen boezem steken voor je de buurman, de boer verderop, de overheid of het groot bedrijfsleven aan de tand voelt over hun impact op het milieu.

Afleidingsmanoeuvre
In de jaren na lancering van de spot klinkt steeds vaker kritiek. Het vingertje wijst namelijk in de verkeerde richting, beweren velen, onder wie journalist Jaap Tielbeke. Want: als je na een leven lang verantwoorde keuzes de balans opmaakt is er niets veranderd. ‘Er worden miljarden uitgegeven voor nieuwe fossiele brandstoffen, Schiphol mag nog steeds uitbreiden’, aldus Tielbeke in Het Parool. De focus op de rol van de burger – of consument – is een afleidingsmanoeuvre, bepleit hij. Dat vingertje moet, volgens de journalist, in de richting van de politiek en het bedrijfsleven wijzen.

Dat is wat Tim Hofman en zijn team in het eerste seizoen van het televisieprogramma Pak de Macht doen. Sterker nog: precies dat spotje – en de uitwerking ervan – werd behandeld. Tim Hofman: ‘”Een beter milieu begint bij jezelf” is een slogan bedacht en de maatschappij ingeschoten door onder andere de plasticlobby. En dat kwam ze goed uit, want alles wat de burger doet, zoals plastic scheiden en opruimen, ontneemt de industrie zorgen. In plaats van de focus leggen op minder kolerezooi produceren, ging de focus naar hoe wij hun kolerezooi op moesten ruimen. En die gedachte is zo de haarvaten van onze samenleving ingesijpeld.’

Machtsverhoudingen
De vraag die boven de afleveringen hangt: waar zit in Nederland de macht en hoe pakken we die terug? Want de namen van de mensen met macht zijn over het algemeen helemaal niet bekend, volgens Hofman. En wil je grotere problemen aanpakken, dan moet je de juiste mensen ter verantwoording roepen en ze uit de luwte halen.’

Meer dan stemrecht
Het programma doet wat het belooft: de lange arm van China, de schuldenindustrie, de Koninklijke Shell, de plasticsoep-aanstichters, de EU en het Wereld Natuur Fonds moeten het ontgelden. Toch heeft het tweede seizoen van het programma een andere insteek: het is namelijk niet alléén ‘zij’ - de machthebbers – die wat moeten doen; ook ‘wij’ – de gewone Nederlanders – kunnen wat doen. Er wordt niet enkel door kijkers opgeroepen tot gedragsverandering bij de machthebbers; zij zijn er onderdeel van. ‘Burgers zijn met veel, en hebben meer dan af en toe stemrecht om uit te oefenen. Als overheden en CEO's treuzelen, falen of helemaal niet acteren, dan zijn er genoeg dingen die wij zelf kunnen doen.’

De burger is ondergesneeuwd
De burgerinspraak zoals deze momenteel is geregeld is ‘aardig’, maar kan beter. Er is meer nodig, vindt Hofman: ‘Niet alleen aan de kant van het activeren van de burger. We zijn inmiddels in zoveel crises ondergesneeuwd, dat het zicht op de problemen en oplossingen ook troebel is geworden. Denk aan een pandemie, energiecrisis, inflatie, klimaatramp in aantocht en alles wat dat meebrengt, een kapotte huizenmarkt, een uitgehold zorg- en onderwijssysteem, de opruk van extreemrechts en zo nog een hand vol. Het is te veel om als burger de hele dag tegen te vechten. Daarom: machthebbers - of dat nou bestuurders, beleidsmakers, CEO's of andere mensen met expliciete macht zijn - moeten de eerste koevoet tussen de deur steken voor systeemverandering, om zo groeiende armoede, een opwarmende planeet en systematische discriminatie en onderdrukking te stoppen en het vervolg te voorkomen.’

Verantwoordelijkheid
Het is geen kwestie van de volledige verantwoordelijkheid bij ófwel het bedrijfsleven ofwel de burger neerleggen. ‘Door de verantwoordelijkheidsvraag als óf óf voor te stellen, blijft iedereen naar de ander wijzen en neemt uiteindelijk niemand verantwoordelijkheid’, meent Marc Davidson, hoogleraar ethiek van duurzaamheid en klimaatverandering aan de Radboud Universiteit, in de Volkskrant.

‘Wij hebben ook verantwoordelijkheden’, aldus Tim. ‘Maar de kickstart moet van boven komen en een vervolg faciliteren. Radicale verandering moet beginnen bij mensen met macht: overheden, CEO's en mensen bovenaan de keten van sociale constructen. Daar ligt het grootste deel van de verantwoordelijkheid om met verandering te beginnen. Dat idee vrijwaart ons als burger niet van verantwoordelijkheden, maar zet machthebbers wel eerder op scherp.’

Niet machteloos
Het belangrijkste doel van Hofman met Pak de Macht: meegeven aan kijkers dat zij niet machteloos zijn. ‘We bespreken dit seizoen bijvoorbeeld hoe eerlijk ergens niet voor betalen kan zijn, hoe studenten die onder het leenstelsel vielen in opstand zouden kúnnen komen, en wat stoppen met coke gebruiken oplevert. En daartegenover staan dus verhalen waarin we de Dick Benschop's (topman van Schiphol, red.) voor de camera trekken en vragen hoe ze zelf vinden dat het gaat.’