Hebben Europese IS-gangers spijt van hun afreis naar het beruchte kalifaat?

Sinan Can interviewde Syriëgangers die vanuit Europa naar het Kalifaat afreisden. ‘Ik was op zoek naar spijt en schaamte. En naar het menselijke.’

Als we Sinan Can spreken, bepalen de beelden van de Afghaanse luchthaven in Kabul al dagen onafgebroken het beeld. Vijf keer was de journalist in het land, in alle uithoeken. Hij bouwde er vriendschappen op, en een liefde voor Afghanistan. Van de uittocht van de Amerikaanse troepen heeft hij weinig gezien. ‘Ik kijk geen televisie meer, ik kan het niet meer aan. Al die woede, al dat verdriet over mensen waar ik contact mee heb. Het is me niet gelukt om de mensen met wie ik heb gewerkt op tijd uit het land te krijgen. Bij mij thuis stond een Afghaanse krantenbezorger voor de deur, helemaal in tranen van wanhoop omdat hij een zus heeft die nu nog in Afghanistan vastzit.’

Dat huis van Can staat in Nijmegen, waar hij veel empathie ontdekt bij de bevolking. In Heumensoord, in de bossen ten zuiden van de stad, is in allerijl een opvanglocatie heropend. Buurtbewoners zamelen matrassen in. Iemand bij Can in de straat heeft een Perzisch-Nederlands woordenboek gekocht, om makkelijker contact te maken met de vluchtelingen. ‘Rutte is nergens te bekennen, maar dit zijn individuen die echt een verschil maken, die echt contact maken.’

Van Kabul gaan we nu 2500 kilometer westwaarts, naar Noord-Syrië, want vanuit die regio maakte Can, samen met researcher Daniëlle van Lieshout en cameraman Bruce Amende zijn nieuwe documentaire, over Europese Syriëgangers en hun slachtoffers. Het gebied is een krankzinnige lappendeken van vlaggen en zones, belangen en conflict. De Koerden krijgen er steun van de VS en de NAVO. Iran en Rusland steunen de Syrische leider Assad. Saudi- Arabië, Jordanië en Egypte juist weer niet. Voor Turkije is het gebied van belang omdat dat land de stichting van een Koerdische staat wil voorkomen, die de grens met Turkije zou kunnen bedreigen. Of, zoals Can het gebied omschrijft: ‘Het is er een echte teringzooi.’ In het gebied waar Can was, zijn de Koerden de baas.

‘Maar hun macht brokkelt af.’

Can interviewde voor de documentaire twee Jezidi-vrouwen die een aantal keren op de markt werden verkocht voor 500 dollar. Gruwelijke verhalen, soms stopten de vrouwen met het interview omdat ze het allemaal herbeleefden. Hij zocht daarnaast uit welke drie Europese landen verhoudingsgewijs de meeste mensen kwamen die naar het kalifaat afreisden: België, Zweden en Denemarken. Uit elk van die drie landen sprak Can een Syriëganger. Ze zitten vast in Koerdische gevangenissen, Can bezocht ze ‘om de staat van hun haat te onderzoeken’. Hij confronteerde hen met de verhalen van de vrouwen en met de nalatenschap van Islamitische Staat.

‘De mannen die ik sprak lachten, ze keken me laatdunkend aan. Ze reageerden totaal onverschillig wanneer we het over de Jezidivrouwen hadden. De gesprekken die ik voerde met hen ontregelden en irriteerden mij. Want ik was op zoek naar het verhaal dat ik al die jaren nog niet heb gehoord: berouw, spijt, schaamte. Ik was op zoek naar de menselijke kan van hen.’ Can kreeg die verhalen niet. ‘Ik dacht vooraf: er moet toch ergens twijfel bij hen zijn ontstaan?

Dat je denkt: hoe zie ik mezelf als ik in de spiegel kijk? Maar zo denken zij helemaal niet. Ze vinden dat ze niks verkeerd hebben gedaan, al zijn zij verantwoordelijk voor de donkerste pagina’s in de geschiedenis van de mensheid. Na een tijdje merkte ik dat ik er klaar mee was. Ik wilde zo graag ergens nog iets van een geweten bij hen herkennen, maar als dat volledig ontbreekt…’

We komen te spreken over wat Europa moet doen met de ex-IS-krijgers die in Syrië vastzitten.

‘Ik vind het wel heftig dat er voor de slachtoffers nu helemaal geen vorm van gerechtigheid is. Ja, Europese Syriëgangers zitten vast in Koerdische gevangenissen, maar steeds breken er mensen uit. En vanwege gebrek aan bewijs lopen ze in hun eigen land vaak vrij rond. Ik sprak een Zweedse Syriëganger die zich niet druk maakt, omdat hij weet dat hij in Zweden zijn gewone leven weer kan oppakken.’

Er zitten nog 115 Nederlandse IS’ers gevangen bij de Koerden. 15 mannen, 25 vrouwen en nog 75 kinderen. Nederland is terughoudend met het terughalen van deze Syriëgangers omdat het te onveilig zou zijn in het gebied. ‘De Koerden zeggen tegen ons: dit zijn jullie staatsburgers, dit is jullie rotzooi, haal ze terug. Maar Den Haag doet niks. Natuurlijk, rondreizen in het gebied is niet zonder risico, maar als een Nederlandse delegatie goede afspraken zou maken met de Koerden, dan is het veilig. Het is geen Afghanistan daar.’

Can weet ook dat een oplossing voor de conflicten in het Midden-Oosten niet eenvoudig is, misschien zelfs onmogelijk, maar hij ziet na al die jaren en al die bezoeken aan het gebied dat louter het vervangen van de niet-democratische leiders niet genoeg is: ‘We moeten de landen van onderop stimuleren. Neem Tunesië. Dat land wilde echt een democratie worden. Ze probeerden de corruptie aan te pakken, wat uiteindelijk niet lukte en ook de economische hervormingen kwamen niet van de grond. Als we in Europa nou zaken hadden gedaan met dat land, dan hadden we ze écht geholpen. Europa stond wel te klappen toen de dictaturen omvielen, maar veel meer deden we niet.’

En Noord-Syrië – hoe denkt Can dat het daar verder moet.

‘Ik weet niet hoe je Syrië als land bijeen kunt houden. Koerden willen graag onafhankelijkheid of autonomie binnen een Syrische republiek. Mensen moeten niet vergeten: de vader van de huidige leider Assad heeft het de Koerden in de jaren 80 en 90 echt zuur gemaakt. Zij vertrouwen het bewind niet meer en gaan nu volledig voor hun eigen ideaal.’

Tijdens het hele gesprek zijn twee emoties bij Can continu aanwezig: woede en empathie. Woede om hetgeen hij ziet, meemaakt en hoe de machthebbers daarmee omgaan. Empathie voor de mensen die het allemaal overkomt. ‘Ja, empathische woede, dat klopt wel, dat heb ik de hele dag,’ zegt Can. ‘Niet als ik koffie bestel, maar wel als ik met collega’s en vakgenoten praat. Die verontwaardiging is ook mijn brandstof, daardoor kan ik doen wat ik doe. Wat er in de wereld gebeurt, ráákt me. Ik hoop dat ik iets van die betrokkenheid op anderen kan overbrengen.’

2DOC: Retour Kalifaat – De erfenis van een slagveld, maandag, 20:25, NPO 2

Sinan Can reist door Noord-Syrië en spreekt met Europese IS’ers.