Hoe pak je de macht terug, volgens Tim Hofman?

In Pak de macht, een volwassen neef van webserie BOOS, legt Tim Hofman uit hoe macht werkt en doet hij suggesties hoe mensen de macht misschien terug kunnen pakken.

Het is ongrijpbaar, moeilijk te definiëren en toch herkent iedereen het die ermee in aanraking komt: macht. Wie het woord ‘macht’ een paar keer hardop uitspreekt – om pijnlijke misverstanden te voorkomen bij voorkeur niet in gezelschap – merkt dat je het bijna niet neutraal kunt zeggen. Het wordt al snel: ‘mácht!’ En wie het begrip macht vervolgens eens rustig geestelijk op zich laat inwerken, ontwaart wellicht tegenstrijdige gevoelens. Enerzijds voelt het hebben en begeren van macht ietwat fout, anderzijds ook wel lekker, wat het vervolgens weer nog fouter doet lijken. Macht is fijn, maar dat mag je niet (te) hardop zeggen. Streven naar macht wordt in het egalitaire Nederland met argwaan bekeken en over je eigen macht spreken wordt liever vermeden.

Een volwassen neef van BOOS
Dat ondervond ook programmamaker Tim Hofman aanvankelijk, maar hij kreeg de machtigen uiteindelijk vaak aan de praat. Hofman, bekend van webserie BOOS, en tv-programma’s Over mijn lijk en Op1, en zijn team hebben met Pak de macht een, aldus Hofman, ‘soort volwassen neef van BOOS gemaakt’.

Doelgroep
Waar Hofman in BOOS nog verhaal kwam halen voor individuele burgers die gekoeioneerd werden door wanpresterende bedrijven, huisbazen, werkgevers of overheden, burgers dus die terecht kwaad waren maar in hun eentje onmachtig, is de ambitie van Pak de macht een slag groter. ‘Het programma zit anders in elkaar dan BOOS, de toon is anders en de doelgroep ook. Pak de macht is expliciet gemaakt voor iedereen tussen 0 en 88 jaar en BOOS is toch wat meer gericht op mijn generatie,’ aldus Hofman. ‘Het radicale van BOOS hebben we wel meegenomen geloof ik, maar dit is de XXL-versie ervan, we gaan hier veel meer de diepte in. We willen in Pak de macht de structuren van de macht laten zien en uitleggen hoe ze werken. We leggen bijvoorbeeld de verhoudingen uit tussen Nederland en andere landen en hoe die hun economische machtspositie gebruiken om schendingen van mensenrechten te normaliseren omdat dat ze beter uitkomt. We hebben uiteindelijk zes onderwerpen voor zes afleveringen gekozen en ze zijn allemaal raak, denk ik. We hebben een uitzending over de macht van China, over de macht van de schuldenindustrie en ook eentje over de macht van NGO’s, die normaal aan de goede kant staan maar in de praktijk soms ook moeizaam met hun eigen macht omgaan.’

De machtigen

Na het identificeren en uitleggen van die machtsstructuren spreekt het programma vervolgens de mannen en vrouwen aan die de macht binnen die structuren uitoefenen: de machtigen. Dat belooft wat, want wie BOOS kent – zie Youtube waar alle afleveringen online staan –weet dat Hofman en de zijnen bewonderenswaardig scherp zijn – vlijmscherp vaak – en niet bang uitgevallen. Talloze malen vielen hij en zijn team de kantoren binnen van onwillige lieden die iets te verbergen hadden, de camera vooruit. Meestal de redelijkheid zelve, maar vasthoudend en confronterend en dus zelden echt welkom. Dus de vraag was of de machtigen, ook gezien het taboe dat rust op het benoemen van de eigen macht, zich wel laten aanspreken op die macht.

Respons
‘Uiteindelijk vrijwel allemaal, maar niet altijd. Net als in BOOS is onze aanpak eerlijk. Laten we praten, met open vizier, is onze houding. Daar krijgen we voldoende respons op, want hoewel we aanvankelijk bijna altijd weerstand ontmoetten, komen mensen vaak terug op hun weigering om ons te woord te staan als we duidelijk maken dat we ons verhaal domweg gaan vertellen en dat het goed is als ze komen om hun kant van dat verhaal te vertellen. Het zijn vaak pittige gesprekken geworden, maar ze pakken uiteindelijk goed uit. Er zijn ook machtigen, CEO’s van grote bedrijven bijvoorbeeld, die niet wilden praten ondanks heel veel pogingen. Dan moeten we het over een andere boeg gooien. De methode BOOS werkte in tijden van corona namelijk niet, het is nu zinloos om te proberen iemands kantoor binnen te vallen. Die staan allemaal leeg.’

Schuldenindustrie
Een van de dingen die Hofman opvielen, is dat de macht zo amoreel kan zijn. Immoreel zelfs. Dat was het geval bij de ‘schuldenindustrie’. De bedrijven dus die mensen die zich noodgedwongen of argeloos in de schulden hebben gestoken, nog verder uitkleden met incasso op incasso en die schulden dan weer doorverkopen aan nieuwe schuldeisers.

‘Die schuldenindustrie dat is zoiets… lelijks,’ zegt Hofman. ‘Het opvallende was dat de grote spelers, de mensen die echt op de knop zouden kunnen drukken waarop staat “nu gaan we het anders doen, want dit deugt moreel niet”, dat die dat nalaten omdat wat ze doen van de wet mag. In hun eigen woorden: “Ja, maar het mág wat we doen”. En als wij dan vragen “oké, maar deugt het ook wat jullie doen?” dat ze dan antwoorden: “nou nee, eigenlijk niet en we gaan dat ook veranderen, maar we wachten tot de wet ons dat voorschrijft”. Dat vind ik heel fascinerend, dat je tegen beter weten in wacht op een wetgever die jou de hoek in drijft om het goede te doen en anders doe je dat niet, al heb je de macht om het nu al te doen.’

Het begrip macht 
Dat macht amoreel of zelfs immoreel is, geeft macht een slechte naam. Het lijkt vaak een intrinsieke eigenschap van macht. Het begrip macht houdt filosofen, managementgoeroes en andere denkers al bezig zolang de mens macht uitoefent. Een belangrijke Nederlandse machtswetenschapper was professor Mauk Mulder, hoogleraar in de sociale en organisatiepsychologie.

Zijn definitie van macht luidde: ‘Macht is een relatie tussen ten minste twee individuen of groepen waarin de één richting kan geven aan het gedrag van de ander of dit gedrag kan bepalen, en wel meer dan omgekeerd. Het gaat dus om een relatie, een relatie van ongelijkheid.’

Mulder onderkende dat de machtige uit de aard van zijn of haar macht tot op enige hoogte kan doen wat hij of zij wil en dat ook zal doen, zolang de onmachtige daartegen niet in verzet komt. Dat zo’n opstand nuttig en nodig is, is ook gebleken uit veel psychologische experimenten. Mensen die macht hebben of nastreven, staan anders in het leven dan zij die geen macht hebben of willen – en dat lijkt niet in het belang der onmachtigen.

Experimenten 
Sociaal psycholoog Joris Lammers publiceert veel over macht en stelde in een artikel in het themanummer over macht van het blad Idee – een uitgave van het Kenniscentrum van D66, zelf niet onbekend met het fenomeen macht – dat uit vele experimenten blijkt dat mensen met macht meer dan anderen de neiging hebben om zich volledig te richten op hun eigen doelen. Een mooi – en op een bepaalde manier angstwekkend veelzeggend – voorbeeld daarvan was een experiment waarbij proefpersonen gevraagd werd de hoofdletter E op hun voorhoofd te schrijven, zogenaamd om in een volgend experiment met die letter door andere proefpersonen te worden geïdentificeerd. In werkelijkheid was het schrijven van die E het experiment. Na afloop bleek dat mensen die aangaven zichzelf niet machtig te voelen, die E meestal op hun voorhoofd schreven zodat anderen hem konden lezen, voor zichzelf in spiegelschrift dus. Mensen met macht schreven de E vanuit hun eigen perspectief en verlieten, aldus Lammers, hun eigen hoofd niet. Mensen met macht zijn, zo is vaker vastgesteld in dergelijke experimenten, niet geneigd een ander perspectief dan het hunne te kiezen.

‘In essentie amoreel’
Ook uit andere en veel oudere bronnen blijkt dat je macht niet verkrijgt of behoudt door empathie. Het boek 48 wetten van de macht van Robert Greene werd in 2010 wereldwijd bejubeld en was, aldus zakenblad Forbes, essentiële lectuur. Het werd gepositioneerd als onmisbaar voor managers, maar leest vooral als een samenvatting van drieduizend jaar filosoferen over macht door heren als Machiavelli, Sun Tzu en Von Clausewitz. Verhelderend, maar ook verkillend want macht is ‘in essentie amoreel’ en een van de belangrijkste taken voor degene die macht wil vergaren is ‘de gave om omstandigheden te zien in plaats van goed en fout.’

Het boek waarschuwt voor eerlijkheid omdat ‘bedrog en geheimhouding’ de belangrijkste wapens zijn om macht te verkrijgen. Eerlijke mensen dienen sowieso gewantrouwd te worden omdat hun eerlijkheid vaak bedrog is en zelfs wordt ‘ingezet als een subtiele vorm van machtsuitoefening’. In de 48 wetten die dit uiterst leesbare boek – het is nog steeds in druk – uit dertig eeuwen denken over macht heeft gedestilleerd, is het perspectief van de ander alleen in zoverre nuttig dat je verplaatsen in anderen helpt om ze beter te kunnen manipuleren. Macht en empathie gaan slecht samen, zo blijkt. Het boek was een bestseller.

Dat je macht ook ten goede kunt aanwenden is evident en zonder macht zou alleen de anarchie heersen. Maar de neiging om vooral je eigen doelen na te streven als je de macht hebt, is verraderlijk. Mauk Mulder stelde daarom dat het ook een taak van de minder-machtigen is om meer gelijkwaardigheid na te streven; net zolang wachten op de machthebbers tot die uit zichzelf het goede te doen, zie de schuldenindustrie, is geen aanbevelenswaardige strategie. Tegenmacht organiseren is noodzakelijk. Pak de macht wil een voorzet geven.

Een strijdkreet
‘Het programma is een soort strijdkreet,’ zegt Tim Hofman. ‘Aan de ene kant zitten wij als makers de macht achter de broek aan, aan de andere kant slaat de titel ook op wat je zelf kunt doen om tegenmacht te pakken. We hebben bij BOOS al laten zien met onze petitie voor een kinderpardon, die een kwart miljoen handtekeningen opleverde, dat je echts iets kunt bereiken. Wij proberen ook in Pak de macht door het blootleggen van de macht de kijker bewust te maken en misschien te mobiliseren.’

Invloed 

Dat ook de media macht hebben en Hofman als programmamaker dus ook, daarvan is hij zich bewust. ‘Dat een televisieprogramma, zoals BOOS bij het kinderpardon, behoorlijke invloed kan hebben op een bepaald dossier, daarvan ben ik me heel erg bewust. We hadden daar invloed. Daar is ook deels de fascinatie ontstaan over het onderwerp macht. Over hoe het nou werkt, over hoe ik macht zelf ervaar, over wie nou waar aan de touwtjes trekt. Het is verdomd interessant om dat in Pak de macht te onderzoeken.

Pak de Macht, donderdag om 21.00 op NPO 3