Oorlogsfotograaf Eddy van Wessel: 'Elke keer als ik deze foto zie, roept het de emotie van dat moment op'

In Eddy’s oorlog zien we oorlogsfotograaf Eddy van Wessel aan het werk in Oekraïne. Van Wessel beschouwt voor aan de hand van vijf eigen foto’s.

'Het dorpje Ruska Loza, ten noorden van Kharkiv, is vijf maanden in Russische handen geweest. De bevolking leefde letterlijk in de kelders, hebben overleden dierbaren in de tuinen moeten begraven en soms zelfs binnenshuis moeten opslaan. Kortom: de meest bizarre omstandigheden. Toen het dorpje uiteindelijk werd bevrijd was er de mogelijkheid om mensen te evacueren. En dat deed iedereen, want de plek was onleefbaar geworden.'

'Deze foto is gemaakt net buiten dat dorpje, waar mensen hun papieren moesten laten zien. Ik vind het een mooi beeld, dat ik bewust heel strak heb gekaderd. De auto zelf vertelt eigenlijk al het verhaal. De vrouw bleef stoïcijns voor zich uitkijken, volgens mij was ze zwaar getraumatiseerd want ze reageerde nergens op. De hond op de achterbank zat alleen maar te blaffen, alsof hij haar verhaal, de ­wanhoop en de paniek, moest vertellen.'

'Ik was aan het fotograferen in een stabilisatiecentrum, een soort noodhospitaaltje dicht bij de frontlinie. Er kwam een busje aanrijden waaruit deze twee oudere mensen stapten. Lydia en Voldomir uit Bachmoet, volledig onder het bloed en radeloos. Ze werden behandeld aan glas- en granaatscherven en kregen andere jassen aan; hun jassen waren ook kapot. Het stel belandde in een discussie over waar de telefoon is. Uiteindelijk vond de man zijn telefoon in een jaszak, waarop de vrouw zei: ‘De sleutel hoef je niet meer te zoeken, want een huis hebben we niet,’ waarop de vrouw in huilen uitbarstte en de man haar troostte. Ik vind dit een sterke foto omdat het eigenlijk alles vertelt over de gevolgen van de oorlog. Dat maakt het voor mij een heel krachtig en compleet beeld.'

'Ik heb deze foto op sociale media gezet en hij ging meteen viral. Veel mensen ­reageerden: ‘Wat kunnen we doen om te helpen?’ Toen heb ik samen met de kleinzoon van het stel, met wie ik in contact raakte nadat hij de foto ook op sociale media zag en daarop reageerde, een Paypal-account geopend en gezegd: ‘Wil je helpen, maak dan geld over.’ Dat hebben veel mensen gedaan en inmiddels hebben deze mensen weer een huis. Ik zie dat wel een beetje als een pleister op de wonde voor hen. Ze staan zó kwetsbaar op de foto, maar als diezelfde foto dan iets ten goede kan veranderen is dat voor een ­fotograaf een enorm compliment voor wat je doet en dat je niet alleen iets komt ‘halen’. Ik zie mezelf als doorgeefluik. Ik kom iets halen om het ergens af te leveren. Ik ben de koerier van de foto.'

'Deze foto is gemaakt op de begrafenis van de 14-jarige tweeling Anna en Yuliya. Ze zijn omgekomen bij een raketaanval op een pizzeria in Kramatorsk. Het wrange is dat ze vanwege de oorlog juist buiten de stad waren gaan wonen, op zoek naar een veilige plek. Na een bezoek aan hun moeder, die in het ziekenhuis van Kramatorsk werkte, bedachten ze om even een pizza te gaan eten. Dat is ze fataal geworden.'

'Bij de herdenkingsceremonie was veel pers aanwezig. Ze werden echter begraven in het dorpje waar ze woonden. Ik heb besloten om achter de lijkwagen aan te rijden. Daar vindt voor mij het echte verhaal plaats, het echte verdriet, wanneer je iemand ter aarde stelt. In het begin heb ik veel afstand gehouden, amper gefotografeerd. Ook uit respect. Op een gegeven moment kwam iemand van de familie naar me toe: of ik na de begrafenis de familie wilde condoleren. Dat betekende voor mij dat mijn aanwezigheid werd gerespecteerd. Elke keer als ik deze foto zie, roept het de emotie van dat moment op. En de foto’s van de meisjes voor de kisten in het zand, ik zie het nog steeds voor me. Het laat je niet los.'

'Ik trok op met de brandweer van ­Bachmoet, de enige overheidsinstantie die nog functioneerde. Er kwam een melding: huis getroffen door een granaat. Dus ik achter de brandweerwagen aan in m’n oude Skodaatje. We kwamen bij een huis aan, de eerste brandweerlieden waren er al en vertelden me: ‘Je moet in de achtertuin gaan kijken. De man van dat huis is omgekomen en we hebben zijn lichaam in de tuin gelegd.’ Ik liep die tuin in en zag inderdaad het lichaam liggen. Er was verder nog niemand. Ik dacht na over hoe ik dit beeld zou vastleggen. Recht voor z’n raap, wat heel confronterend is, of juist heel respectvol. Het blijft naar om een levenloos lichaam te zien. Het wordt nooit gewoon. Toch probeer ik wel altijd na te denken welke foto het beste resultaat oplevert. Dat is de enige reden waarom ik daar ben en daar mag zijn, vind ik zelf. Dan moet je daar ook met een zo goed mogelijk resultaat vandaan komen. Het feit is er: er is iemand omgekomen. Vreselijk genoeg. Hoe maak ik dat moment voor eeuwig? Een foto zet de tijd stil, maar vanuit welk oogpunt doe je dat? Met respect of met sensatie, dat zijn twee verschillende uitgangspunten.'

'Een halve minuut later hoorde ik gegil aan de andere kant van het huis. De vrouw kwam de tuin in gerend en vond haar man. Dat moment heb ik vastgelegd. Een heftige scène. Ze keek me aan, maar of ze me echt zag, weet ik niet. Ze registreerde me hooguit. Via de brandweer heb ik later contact met deze vrouw gezocht. Dat duurde wel even, aangezien Bachmoet zwaar onder vuur lag. Uiteindelijk kwam de toestemming van de familie om deze foto te gebruiken.'

'School nummer 23 in Kramatorsk – in Oekraïne hebben scholen en ziekenhuizen nummers in plaats van namen, dat stamt nog uit de Sovjettijd – ligt volledig in puin. In Russische media werd bericht dat dit een legerbasis is geweest en dat hierbij driehonderd Oekraïense soldaten zijn omgekomen. Samen met een Zweedse schrijver ben ik op zoek gegaan naar iets wat duidde op soldaten, militaire kleding, wapens… Er was niets te vinden wat duidde op militaire activiteit. Niets! Het past in een patroon waarbij vaker culturele instellingen en scholen worden vernietigd om de cultuur van Oekraïne te beschadigen.'

'Op een gegeven moment zag ik dit jongetje over de puinhopen klimmen. Hij sprak geen Engels, maar uit zijn verhaal maakte ik op dat hij Vova heette. Een meisje dat bij ons kwam staan, en wel Engels sprak en verstond, vertelde me dat hij op zoek was naar herinneringen aan zijn schooltijd; het was zijn school. Zoals hij daar stond, die indringende blik, twaalf jaar jong, maar met de ogen van een volwassene. Bij sommige beelden, zoals deze, zie je dat ook als je het verhaal niet kent, het nog steeds een sterk beeld is.'

2Doc: Eddy’s oorlog, donderdag, NPO 2, 22.20

Dit artikel verscheen eerder in de VARAgids. Als eerste lezen? Word abonnee of vraag een gratis proefnummer aan.