Elena Lindemans over 2Doc: Onvoorwaardelijk: 'Zij zijn altijd samen, ook al is hij er nooit'

Regisseur Elena Lindemans over haar documentaire Onvoorwaardelijk, waarin de latrelatie tussen een Nederlandse vrouw en een Amerikaanse terdoodveroordeelde centraal staat.

'Wat ik bij Billy vind, dat wil ik niet kwijt,’ zegt Yolanda tegen het eind van de documentaire Onvoorwaardelijk. De Nederlandse vijftiger, werkzaam voor een verzekeringsbedrijf, heeft dan al verscheidene brieven voorgelezen die ze schreef aan haar Amerikaanse geliefde. Toen ze deze Billy Tracey leerde kennen, zat hij vast in een gevangenis in Texas. Hij werd op zijn zeventiende voor het eerst veroordeeld en heeft zijn straf door andere vergrijpen zo ver zien oplopen, dat hij nooit meer vrij zal komen. Sterker nog: hij wacht op zijn executie. Toch zijn Yolanda en Billy inmiddels getrouwd, op afstand. Hij las zijn gelofte op in tranen. Hun gemeenschappelijke liedje is ‘We gotta get out of this place’ van The Animals. Een fascinerende relatie, die filmmaker Elena Lindemans heeft weten vast te leggen.

Waarom koos je voor dit onderwerp? 'Ik las het boek Death row Dollies van onderzoeksjournaliste Linda Polman. Daarin volgt ze Nederlandse vrouwen, meestal getrouwd, die zich inzetten voor een Amerikaanse terdoodveroordeelde. Ook had ik me net verdiept in Romano van der Dussen voor mijn documentaire Ik heb het niet gedaan. Van der Dussen is een Nederlander die jarenlang als serieverkrachter vastzat in Spanje. Onterecht, zo zou later blijken, maar voor het zover was werd een vrouw met een hoge positie bij de Spaanse belastingdienst verliefd op hem, en hij op haar. Hè, dacht ik, wat moet zo’n verstandige vrouw nou met een voor verkrachting veroordeelde man? Ik vond het razend interessant. Kiezen die vrouwen voor zo’n relatie of overkomt die hun?'

Hoe kwam je bij Yolanda terecht? 'Dat was zo moeilijk! Ik heb er een jaar over gedaan. Er bestaat een website, WriteAPrisoner.com, waar je je kunt inschrijven als penvriend van een gedetineerde in de VS. Veelal Europese vrouwen doen dat. Er rust een taboe op zulk soort correspondentie, dus het is een gesloten wereld. Voorzichtig probeerde ik de vrouwen via besloten groepen op Facebook te benaderen om te vragen of ze ook Nederlandse briefschrijfsters kenden. Die vond ik, maar ze wilden niet in de film. Yolanda ook niet. Nadat ik met haar op een terrasje had afgesproken, stemde ze echter toch toe. Ik merkte dat ze het fijn vond dat ik haar relatie met Billy serieus nam. Ze kon er met niemand over praten. Haar familie stond er niet achter en haar collega’s had ze het niet verteld.'

Hoe dacht Billy over jouw plannen voor een documentaire? 'Hij vond het meteen goed. Wel had hij vragen over mijn aanpak. Amerikaanse journalisten zijn wat meer op sensatie gericht, dus ik moest hem ervan overtuigen dat het mij ging om hun liefdesrelatie en niet om zijn criminele verleden. Hoe houdt zo’n liefde stand? Dat vond hij leuk. ‘Heel Europees!’ schreef hij. Alles ging per brief.'

Wist Yolanda vanaf het begin wat Billy op zijn kerfstok had? 'Op die website staan profielen van gevangenen, vol leuke verhalen en foto’s. Soms lees je: ‘Ik houd van striptekenen.’ Of: ‘Ik lig het liefst romantisch bij de open haard.’ Daaronder kun je op een knop klikken met de tekst: ‘Zie misdaad’. Yolanda heeft bij Billy niet op die knop geklikt. Het deed er niet toe, vond ze. Het idee van zo’n penvriend sprak haar aan en ze wilde haar Engels verbeteren. Billy heeft haar in zijn brieven zijn eigen verhaal verteld over zijn veroordelingen.'

Je hebt Billy gefilmd in zijn Texaanse gevangenis. Hoe ging dat? 'We kregen een uur met hem, gerekend vanaf het moment dat we elkaar zouden aankijken en aanspreken. Hij zat in een hokje achter glas al klaar. Van tevoren had ik hem geschreven dat we eerst alle filmapparatuur moesten klaarzetten en dat ik zou proberen geen oogcontact met hem te maken. Daarna heb ik hem teksten laten voorlezen uit zijn eigen brieven. Al na een paar minuten begon Billy te huilen. Ik maakte me eerlijk gezegd zorgen over de tijd, maar dacht ook: wat gebeurt hier? Yolanda en ik wisten toen niet dat Billy wroeging kreeg over het feit dat hij tegen haar had gelogen (waarover laten we hier achterwege, om niet te veel te verklappen, red. ). Het was een bijzonder moment, maar de tijd tikte door en ik had niet alle opnames kunnen maken. Drie maanden later ben ik teruggegaan om hem de rest van de brieven te laten voorlezen. Je mag eens per kwartaal afspreken met een terdoodverdoordeelde. Yolanda ziet hem één keer per jaar. Achter glas.'

Hoe kijk jij aan tegen hun relatie? 'Ik had eerst mijn vooroordelen. Was dit nou echte liefde? Kon dat, onder die omstandigheden? Gaandeweg zag ik in dat die twee een werkelijke relatie hebben. Zij zijn altijd samen, ook al is hij er nooit. Ze hebben zulk innig contact. Als ik met Yolanda ergens over praat, hoorde ik steeds hoe Billy erover denkt. Misschien ligt het aan hun brieven. Drie, vier keer in de week krijgen ze post van elkaar. Ik vond het confronterend te beseffen dat Yolanda en Billy elkaars gedachten veel beter kennen dan ik die van mijn man en omgekeerd. Ik heb een goede relatie, maar de waan van de dag, de kinderen, het sporten – alles slokt tijd op. In die zin mag hun liefde een spiegel zijn voor de kijker: kijk even naar je eigen relatie voor je die van hen veroordeelt.'

Zonder Billy, zegt Yolanda in de film, ‘ben ik gewoon weer alleen.’ 'Toch zou ik haar niet eenzaam noemen. Yolanda is erg op zichzelf. Nu ze de liefde gevonden heeft, wil ze die behouden. Eigenlijk gaat de documentaire over de hoge prijs die Yolanda daarvoor betaalt. Maar ze doet het, omdat ze er kennelijk meer uithaalt dan ze erin steekt. En Billy heeft nooit liefde gekend, hè. Hij groeide op met een gewelddadige vader en daarna kwam er een stiefvader die hem niet hoefde. Dit is voor hem de eerste keer dat iemand onvoorwaardelijk voor hem gaat.'

En nu is je film genomineerd voor prijzen. 'Inderdaad. In de categorieën beste documentaire en beste regie, op het Prison City Film Festival in Huntsville, een stadje in Texas, op een uur rijden van de plek waar Billy zit en waar hij uiteindelijk zal worden geëxecuteerd. Het wordt de wereldpremière voor Onvoorwaardelijk. Yolanda en ik gaan er samen naartoe. Zaterdagavond is de ­prijsuitreiking, dinsdag gaat Yolanda langs bij Billy.'

2Doc: Onvoorwaardelijk Donderdag, NPO 2, 22.20

Dit artikel verscheen eerder in de VARAgids. Als eerste lezen? Word abonnee of vraag een gratis proefnummer aan.