Wordt Halina Reijn fulltime regisseur?

In gesprek met Halina Reijn over haar regiedebuut Instinct. ‘Wie mij nog in het theater wil zien, moet snel zijn!’

‘Actrice die regisseur is geworden,’ schreef het Amerikaanse filmblad Variety over Halina Reijn nadat haar speelfilmdebuut Instinct in première ging op het Filmfestival van Locarno. Voor de film zelf gebruikten ze lovende begrippen als ‘gewaagd’, ‘indrukwekkend’ en ‘ijselijk gedisciplineerd’. Vooral met dat laatste is Reijn verrukt, want dat was ‘precies zoals we het bedoelden’. ‘We’ zijn scenariste Esther Gerritsen, director of photography Jasper Wolf, mannelijk hoofdrolspeler Marwan Kenzari en Carice van Houten. Met de laatste heeft Reijn het bedrijf Man Up, samen zijn ze initiatiefnemers van de film. Voor Van Houten had - Variety ook mooie woorden: ze zou in ‘elektrificerende vorm’ zijn. Inmiddels is bekend dat Instinct de Nederlandse inzending voor de Oscars is. Vrijdag opent de film het Nederlands Filmfestival.

Blij! Dankbaar. Ik was alleen maar bezig met Nederland. Hoe de film hier zou worden ontvangen. Al mijn demonen waren daaraan gekoppeld. Nu zijn er recensies in buitenlandse kranten die mooi zijn, maar die vooral zo goed de intentie van de film oppakken.

Een therapeute wordt verliefd op een zedendelinquent die ze behandelt in de gevangenis. Daarbij gelijk de aantekening makend dat het beslist geen maatschappijkritische film over TBS is of een sociaal drama zoals Ken Loach ze maakt. De achtergrond is een abstractie: het gaat over macht en seksualiteit, zoals een Heiner Müller-stuk daarover gaat, of een klassiek toneelstuk als Shakespeares Het temmen van de feeks .

Trailer Instinct

Je zegt meteen dat Instinct niet over de actualiteit gaat, maar ik kan me voorstellen dat je beducht bent op vragen hierover. Het drama met Anne Faber ligt nog vers in het geheugen. Jullie zaten toen middenin de productie van .

O ja, en daar lag ik wakker van. Het is zo’n duivels dilemma, hoe om te gaan met TBS. Toen we in 2015 met het project begonnen, zijn Esther Gerritsen en ik eerst research gaan doen. We gingen naar klinieken, spraken therapeuten en gevangenen. Wat mij zo trof, waren de pogingen van hulpverleners om het steeds opnieuw te proberen, te blijven geloven in iemands rehabilitatie. Ik vind het mooi dat we in ons land in ieder geval ons best doen om mensen terug de maatschappij in te krijgen. Maar als er dan zoiets verschrikkelijks gebeurt, dan kantelt alles: de publieke opinie, het politieke debat. Een film als dit, ook al gaat het over iets anders – het voelde opeens alsof het veel te rauw was.

In Instinct weet je niet of de therapeut wordt verleid door de gevangene, of dat het andersom is. De vrouw gaat daarbij behoorlijk over de schreef, tot het uitlokken van ruwe seks aan toe. Ben je niet bang dat mensen vallen over dat soort ‘vrouwelijke verkrachtingsfantasieën’?

Bij een van de Q&A’s na een voorstelling in Locarno zei een mannelijke journalist: ‘Ik sprak net twee jonge vrouwen die jouw film hadden gezien en die schaamden zich ervoor om vrouw te zijn, want jij hebt een film gemaakt die verkrachting promoot.’ Ik heb hem heel rustig – ik was bijna verbaasd hoe rustig – uitgelegd dat de film gaat over een vrouw die worstelt met intimiteit, over een vrouw die op zoek gaat naar grenzen. Het mooiste toneelstuk over eenzelfde thema is Richard III . Hij is de grootste schurk ever . Er is de scène dat hij een opponent heeft vermoord. Terwijl het lijk nog ligt te dampen, komt diens echtgenote aan. Ze stort zich op het lichaam. Maar binnen een halfuur heeft Richard III  haar versierd en die vrouw, die gaat erin mee! Wat is de aantrekkingskracht tot het beest? Heeft dat misschien te maken met het monster in onszelf? Onze seksualiteit, onze vrouwelijk oerkracht, de macho in onszelf die we niet kunnen toelaten door onze cultuur of door nature-nurture, whatever, en je dat beest daarom verplaatst naar de ander? Dat dát de aantrekkingskrach van het beest of de slechte man is? Als je op je gemak zou zijn met het beest in jezelf, dan zou je dat toch niet nodig hebben. Dat is eigenlijk de theorie die mij het meeste bekoort. Ik vraag het mezelf ook af hoor: waarom ga je gewoon niet lekker met die lieve goedzak en leef je daarmee lang en gelukkig?

Uhm, haha, ik vind dat vet, dat het in the eye of the beholder is. Ik voel altijd – en dat is ook beroepsdeformatie – voor de grootste heks nog empathie. Heb je Queen of Hearts gezien? Over een vrouw die de tienerzoon van haar man verleid? Een meesterlijke film. We leven in interessante tijden, nu met #MeToo. Maar ik ben er beslist niet voor dat we nu alleen nog films moeten maken waarin vrouwen pamflettistische heldinnen zijn. Ik vind zo’n film als Queen of Hearts zo moedig. Daar moeten er meer van komen.

De vrouw in al haar complexiteit laten zien en dat betekent dus niet dat we kiezen voor heldinnen zonder rafelrandjes. Ik kijk vaak naar die Hollywoodinterviews met grote sterren. Een steeds terugkomende vraag is: zijn er genoeg sterke vrouwenrollen. Je ziet actrices dan altijd heel fel worden: sterke vrouwenrollen, wat bedoel je? Waarom moet ik een ‘sterke’ vrouw spelen. Waarom moeten we sterk zijn? In deze film zit ‘the female gaze’ erin dat Esther hem geschreven heeft samen met mij, dat ik het heb geregisseerd, dat Carice de hoofdrol speelt, dat we het coproduceren.

Eigenlijk wel. Een man had de film niet zo kunnen maken.

Hij had Isabelle Hupert. Zij heeft daar een enorme saus overheen gegooid. Zonder haar had hij het niet op deze manier kunnen maken. Het is een tango tussen die twee en zij is zo’n tank, zij is daar binnen komen walsen en daardoor kom je weg met die thematiek in deze tijd.

Het naakt in de film is heel bewust. We willen het vrouwenlichaam bedekken. Je ziet in deze film alleen maar mannelijk naakt. Marwan is naast een uitzonderlijk goed acteur ook een prachtig ‘object’ en zo hebben wij hem neergezet. Het is haar fantasie, en een grote projectie. Het is eigenlijk als een reactie op hoe er altijd omgegaan wordt met naakt. Ik merkte het ook aan mezelf: zodra ik een seksscène schreef, deed ik dat eigenlijk vanuit een mannelijke perspectief. We zijn zo gewend aan vrouwenlichamen, die zijn niet eng en zelden verontrustend. Als je een penis in beeld ziet dan schrik je. Ik kijk nu naar Euphoria , een nieuwe serie op HBO, waarin ze expres mannelijk naakt tonen. En elke keer als ik een piemel zie, schrik ik weer. Ik ben er niet aan gewend, wil het ook niet per se zien. Onze film is heel seksueel, maar niet in de zin van opwindend.

Het gaat ook niet om geilheid, het gaat om iets anders. Ze gebruikt hem als een mes om zichzelf te snijden. Het gaat over zelfdestructie. Ze kan zich niet verbinden met normale banale dingen. Ze zit zo op slot. Het is geen film waarin ze gewoon verliefd wordt op een cliënt. Het is ook niet opwindend om naar te kijken voor de kijker. Het is een chirurgische ontleding: wat is macht, wat is seksualiteit?

Uit: Instinct (foto Kris Dewitte)

Hoe ben je als regisseur?

Er is geen haar op mijn hoofd die mezelf zou durven vergelijken met Ivo van Hove, maar ik denk dat ik in zijn traditie werk, of laten we gewoon zeggen dat ik zeker iets van zijn aanpak heb gejat. Wat hij bijvoorbeeld doet is altijd iedereen erbij betrekken. Voordat hij aan iets nieuws begint, roept hij altijd iedereen bij elkaar, van de kaissière tot de technicus, tot de acteurs en de decorbouwers. En dan legt hij uit wat hij wil doen en dat doet hij heel helder. Dat heb ik, of eigenlijk moet ik zeggen hebben wij, ook zo gedaan. Wat ik verder heb gestolen, is hoe hij regisseert. In ons vak zijn dingen vaak gênant. Wat Ivo nooit doet, is vanaf de kant als een voetbalcoach roepen: ‘Hee jij links achterin, dat moet anders.’ Hij komt altijd naar je toe, alleen naar jou en dan fluistert hij wat anders zou kunnen of waar je op moet letten. Daarmee zorgt hij ervoor dat je je niet hoeft te schamen. Toen ik net begon dacht ik: wat onhandig, dan zeg je iets tegen mijn tegenspeler en niet tegen mij, dan kunnen we toch niet bouwen? Maar het werkt ongelooflijk goed, juist omdat de ander het niet hoort. Want ook al zou je het niet willen, je gaat als tegenspeler altijd onbewust in een kleur mee. Dus zo deed ik dat ook en verder heb ik geprobeerd rustig te blijven, niet autoritair te zijn, liefdevol en up te zijn.

Daar was ik van tevoren erg zenuwachtig over. Want natuurlijk ben ik er bang voor geweest dat het onze vriendschap negatief zou beïnvloeden. Ik heb vanaf het begin tegen haar – maar ook tegen Marwan – gezegd: als er een betere kans voorbijkomt, dan gaat dat voor. Jullie moeten alleen meedoen als je gelooft in het script en in mij. En ik draag het je niet na als je zegt: sorry, maar Steven Spielberg belt – want dat is beslist niet onmogelijk in hun geval. Ze bleven en dat gaf veel zekerheid. Het was beslist geen vriendendienst.

Uit: Instinct (foto Kris Dewitte)

‘Actress-turned-filmmaker’ noemde Variety je. Voel je je regisseur nu?

Het is mijn eerste film dus in die zin nog wat vroeg om te zeggen: ik ben nu regisseur. Tegelijkertijd voel ik dat de combinatie heel moeilijk zal worden. Er komt nog wat toneel aan, maar heel eerlijk gezegd voel ik de drang niet meer om te acteren. Dus mensen die me nog op de bühne willen zien, moeten snel zijn!

Er is nog iets, niet onbelangrijk, waarom deze stap me zo goed bevalt. Als acteur draait heel veel om je uiterlijk en eigenlijk vind ik dat best lastig. Het gaat voortdurend om jouw gezicht, jouw lichaam, jouw stem. Dat is ontzettend intens en uitputtend. Voor een regisseur zijn dat soort dingen echt minder ingewikkeld. Ik ben er helemaal klaar voor om alleen nog maar in The North Face-jassen te lopen. Er is in Amerika net een film uitgekomen, Booksmart heet-ie, ook van een actrice. Zij is heel knap, maar dan echt fotomodellenknap hè. In alle interviews zegt ze ook: wat het allerfijnste is, is dat het niet meer over mijn uiterlijk gaat.

Heel goed. Maar weet je wat erg is? Toen ik hoorde dat zij een film ging maken dacht ik: ‘Jij poppetje, een film maken? Laat maar eens zien.’ Zo erg zijn we blijkbaar geconditioneerd.

Kijk/lees/luister verder
Instinct (een co-productie met BNNVARA) is de openingsfilm op het Nederlands Film Festival, 27 september. Vanaf 3 oktober in de bioscoop.

PS: kom 27 oktober naar het eerste  BNNVARA Festival  op de Westergas in Amsterdam! ( info )