Hoe verzin je iets nieuws?

De theorie achter het Institute of Advanced Study op Princeton is helder en lijkt logisch: zet de knapste koppen van de wereld bij elkaar op één plek, met veel gras en bomen, zonder afleiding. Geef ze géén opdracht; ze mogen doen wat ze willen. Géén druk van buitenaf.

En dan: rustig wachten.

Natuurkundige Freeman Dyson (uit: World of thinking)

Spannende locatie
Hoe werkt dat in de praktijk? Dan blijkt het instituut waar ogenschijnlijk niks hoeft, de plek te zijn waar denkers zichzelf onder druk zetten. ‘Toen ik er zelf rondliep, dacht ik zelf ook: als het nou niet gebeurt, wanneer dan wel? Er is geen excuus meer. Je voelt heel erg veel druk’, aldus Robbert Dijkgraaf in De wereld draait door – hij kwam er een jaar of dertig geleden als wetenschapper en leidt het instituut nu. ‘Je neemt de trein vanuit de enorme megastad New York naar dat kleine stadje. Maar je hebt precies het omgekeerde gevoel: alsof je naar de echte spannende locatie gaat, waar het gaat gebeuren.’

In de documentaire World of thinking (14 oktober bij BNNVARA op NPO 2) vertelt de jonge theoretisch natuurkundige Yvonne Geyer hoe zij die druk ervaart: ‘Ik ben heel erg zenuwachtig. Ik heb een aanstelling voor drie jaar gekregen, ik wil per se bewijzen dat ik op het instituut thuishoor. Dus ik doe er alles aan om tot een grote ontdekking te komen. Ik voel de druk.’ ‘Mensen zetten zichzelf onder extreme druk’, aldus Dijkgraaf. ‘En lang niet iedereen is er succesvol. Je kan het creatieve proces niet dwingen, zeker niet als je jong bent en daar een paar jaar zit.’

Mount Everest
Wat is de truc? Hoe kom je op zo’n instituut tot volledig nieuwe inzichten zonder aan ambitie ten onder te gaan? ‘Je moet niet proberen in één keer de Mount Everest te beklimmen’, aldus Dijkgraaf. ‘Je moet kleinere succesjes vieren, je moet al blij zijn dat je meedoet.’

Eigenlijk is het instituut, de ultieme plek om rustig na te denken, nog steeds niet goed genoeg voor het creatieve proces – dat geeft Dijkgraaf ook wel toe. ‘Het is een hele goede plek om je totaal onder te dompelen. Zoals bij ieder creatief proces moet je er even honderd procent voor gaan, maar vaak valt het kwartje dan nog niet.’ Dat kwartje valt als je even gaat wandelen. Als je er even níet mee bezig bent. ‘Op een of andere manier, vaag in het achterhoofd, valt dat kwartje wél.’

Natuurkundige Freeman Dyson (uit: World of thinking)

Eureka-moment
En zo is het niet het Institute of Advanced Study de plek voor het eureka-moment, maar een bospaadje. Of onder de douche. Natuurkundige Freeman Dyson had in 1948 zijn grote doorbraak terwijl hij in de bus zat. Dijkgraaf: ‘Dit was nog in de tijd dat je met de bus van de westkust naar de oostkust kon reizen; een reis die dagen duurde. Je hebt niets te doen, je kijkt maar uit het raam. Hij was in de war door alle verschillende theorieën in zijn hoofd. En toen ineens klikte het: dit zijn geen verschillende theorieën, dit is eigenlijk hetzelfde.’

Creativiteit valt dus een beetje te sturen, door veel na te denken en het daarna los te laten. Het kan ook anders: op het instituut probeert de theoretisch fysicus Nima Arkani-Hamed een doorbraak te forceren door héél lang onafgebroken aan iets te denken – soms 72 uur achter elkaar. Dijkgraaf: ‘Hij probeert zo lang mogelijk wakker te blijven. Een paar uur nadenken is maar kort. Hij wil eigenlijk een zombie worden – een goede zombie – en in een andere staat terechtkomen. […] Hij dwingt zichzelf om alle kennis die hij al heeft min of meer te vergeten. Om in een andere geestestoestand te komen, waarin hij wel alle kennis heeft, maar er op een totaal andere manier tegenaan kijkt.’ Of, zoals hij het zelf zegt in de documentaire World of Thinking : ‘Soms zorgt slapeloosheid er juist voor dat de meest buitengewone ideeën boven komen drijven.’ Koffie houdt hem op de been.

Natuurkundige Freeman Dyson (uit: World of thinking)

Te dom
Dijkgraaf heeft het hier over wetenschappelijke creativiteit – iets anders dan het maken van een nieuw kunstwerk dus. Een wetenschapper wéét immers dat er iets is, dat er iets valt op te lossen, dat hij ergens naartoe kan werken. ‘Een wetenschapper is als een blinde bergbeklimmer: je ziet de piek niet, maar je voelt iets. Je weet dat de natuur werkt, de natuur heeft een bepaalde manier gevonden om alles te laten draaien. Er is een werkelijkheid. De natuur is heel toegeeflijk, die wil begrepen worden. Als je het niet ziet, dan ligt het gewoon aan jou! Je bent er gewoon te dom voor! Het is er, maar je kunt de weg nog niet vinden.’

Robbert Dijkgraaf over The World of Thinking (De Wereld Draait Door)

World of thinking, maandag 14 oktober, NPO 2

PS: kom 27 oktober naar het eerste  BNNVARA Festival  op de Westergas in Amsterdam! ( info )