Hoe is het om journalist te zijn van de laatste onafhankelijke krant in Rusland?

De censuur en gevangenisstraffen die journalisten in Rusland boven het hoofd hangen, hebben inmiddels zelfs de redactie van de laatste onafhankelijke krant in Rusland getroffen. 'Deze mensen hebben zoveel geïnvesteerd - hun gezinnen hebben zoveel gevaar gelopen - je wilt niet het gevoel hebben dat dat allemaal voor niets was.'

‘We hebben geen keuze. Voor ons en – ik weet – ook voor u is dit een verschrikkelijk en moeilijk besluit’, schrijft Dmitri Moeratov, hoofdredacteur van de laatste onafhankelijke Russische krant Novaja Gazeta. ‘De militaire censuur in Rusland is snel een nieuwe fase ingegaan: de dreiging van het blokkeren en sluiten van publicaties is verplaatst naar de dreiging van strafrechtelijke vervolging van zowel journalisten als burgers die informatie over militaire vijandelijkheden delen als die anders is dan de persberichten van het ministerie van Defensie’, schrijft de krant. Waar Moerantov een paar maanden eerder nog de Nobelprijs voor de Vrede ontvangt voor zijn volhardende journalistieke werk onder het juk van de Russische censuur, moet hij op 28 maart 2022 de werkzaamheden van de krant tot nader orde staken. In ieder geval tot het einde van de ‘speciale operatie’, zo meldt de hoofdredactie van de krant.

Regisseur Kees Schaap bezocht in 2016 samen met journalist Fidan Ekiz voor het programma De Pen en het Zwaard(een programma over onafhankelijke journalistiek in het buitenland) de redactie van Novaja Gazeta. Daar volgen ze verslaggever Pavel Kanygin, een man die als een van de weinigen kritisch durft te zijn op het beleid van Rusland in Oekraïne en in die tijd een belangrijke rol speelt in de opsporing van de daders van de MH17-ramp. Met als gevolg dat hij in 2016 al twee keer is ontvoerd en mishandeld en nog dagelijks bedreigd wordt. Sindsdien hebben Schaap en Kanygin contact gehouden. Toen Pavel twee weken geleden – toen hij voor het MH17-proces in Nederland was – te horen kreeg dat hij beter niet terug kon keren naar Rusland, verbleef hij enkele dagen bij Schaap in huis.

'Het kon twee kanten op'
Schaap en Kanygin ontmoeten elkaar op een moment dat Schaap nu het kantelpunt noemt. ‘Toen wij daar waren – en er nog wel wat aan vrije pers was – had je het gevoel dat het nog twee kanten op kon gaan. Je kon nog vrij praten met mensen op straat en geen onderwerp was nog echt taboe.’ Toch is het ook dan al onwijs moeilijk en gevaarlijk om als onafhankelijk journalist te werken in Rusland. De zes portretten van collega’s die ‘met hun werk de hoogste prijs hebben betaald’ herinneren de journalisten op de redactie dagelijks aan het risico dat zij lopen. Het zijn de portretten van omgekomen Novaja Gazeta-journalisten Anna Politkovskaja, Joeri Sjtsjkotsjichin, Igor Domnikov, Natasja Estemirova, Nastja Baboerova en Stas Markelov.

'Achterhoedegevecht'
De onafhankelijke journalistiek in Rusland is de afgelopen jaren veranderd in ‘een achterhoedegevecht’, volgens Schaap. Niet alleen voor Novaja Gazeta - alle onafhankelijke media hebben het moeilijk. ‘Ze werden steeds kleiner, dat proces is al jaren zichtbaar. Daarom is het ook zo belangrijk geweest dat Novaja Gazeta de Nobelprijs heeft gekregen.’ Dit achterhoedegevecht is de afgelopen weken veranderd in een klopjacht. Schaap: ‘Wat er nu gebeurt gaat verder dan wat er voorheen is gebeurd, zo vertelde Pavel aan mij. De repressie ten opzichte van de pers is nu zo direct, zo is zij nooit eerder geweest. Dit is niet gewoon autocratisch, dit is echt een dictatuur.’

Nederlandse oprichter Derk Sauer vertrekt al begin maart met zijn onlinekrant The Moscow Times uit Rusland. De reden: censuur en gevangenisstraffen die verspreiders van ‘nepnieuws’ boven het hoofd hangen. Binnen enkele dagen is een groot deel van de redactie verplaatst naar Amsterdam, waarvanuit zij hun werk voortzetten. Voor Novaja Gazeta ligt dat gecompliceerder, volgens Schaap: ‘Veel van hun mensen spreken helemaal geen Engels. Daarbij heeft de krant haar financiering in Rusland geregeld. Als de redactie naar het Westen verplaatst, moet deze helemaal opnieuw beginnen.’

'Die mensen zijn zo ontzettend moedig'
Ruim drie weken na Sauers besluit volgt daarom dat van Moeratov om werkzaamheden te staken. ‘Dat is verschrikkelijk voor die journalisten. De foto’s die daar hangen, dat zijn de helden. Het voorbeeld voor alle journalisten die daar werken; dat je alles doet voor waarheidsvinding. Dat je zelfs bereid bent je leven te geven om ervoor te zorgen dat de waarheid verteld blijft worden. Die mensen zijn zo ontzettend moedig.’

‘Dat de krant besluit om de waarheid niet meer te gaan vertellen, zorgt voor een heleboel onvrede op de redactie. Het heeft daar gestormd de afgelopen weken, liet Pavel mij weten. Ze willen namelijk gewoon doorgaan. Mensen zoals Pavel hebben zoveel geïnvesteerd - hun gezinnen hebben zoveel gevaar gelopen - je wilt niet het gevoel hebben dat dat allemaal voor niets was. Als je echt voor waarheidsvinding gaat, je bedrijft goede journalistiek waarmee je de macht controleert en jij kent de waarheid, dan ga je je er bijna verantwoordelijk voor voelen. Dan word je bereid om daar offers voor te brengen. Wanneer je collega’s daarvoor daadwerkelijk hun leven hebben moeten geven, dan wordt de verantwoordelijkheid die op je rust om door te gaan alleen maar groter.’

'Pavel gaat door'
Dat verantwoordelijkheidsgevoel in combinatie met de harde realiteit voelt als een handdoek in de ring voor journalisten zoals Pavel. ‘Hij is gefrustreerd dat Novaja Gazeta het woord oorlog niet durft te noemen en de rol die ze zou moeten spelen niet meer durft te spelen.’ Pavel is van plan met collega-journalisten – ook van Novaja Gazeta – een nieuw platform te beginnen. Schaap: ‘Waar dat gehost gaat worden weet ik niet, maar hij gaat door.’