Hoe is het om als onafhankelijke Russische journalist aan de zijlijn te moeten staan?

Met het staken van de werkzaamheden bij de Russische krant Novaja Gazeta zijn alle onafhankelijke media uit het land verdreven, precies zoals Poetin wilde. Maar hoe komen mensen daar nu aan betrouwbaar nieuws?

In 2016 krijgen de Russische onafhankelijke media een gezicht, namelijk dat van verslaggever Pavel Kanygin die we kennen uit het televisieprogramma De Pen en het Zwaard (een programma over onafhankelijke journalistiek in het buitenland). Kanygin werkt op de redactie van Novaja Gazeta, waar hij als een van de weinige journalisten in Rusland kritisch durft te zijn op het beleid van het land in Oekraïne. Kanygin speelt in die tijd een belangrijke rol bij de opsporing van de daders van de MH17-ramp. Met als gevolg dat hij in 2016 al twee keer is ontvoerd en mishandeld en nog dagelijks bedreigd wordt. Sinds Kanygin drie weken geleden – toen hij voor het MH17-proces in Nederland was – te horen kreeg dat hij beter niet terug kon keren naar Rusland, is hij in Nederland. Nu niet als journalist of sleutelfiguur in het MH17-proces, maar als vluchteling op een van de daarvoor ingerichte opvangplekken.

Schuld?
Ondanks de situatie waarin Kanygin verkeert, is hij erop gebrand zijn werk te blijven doen. ‘Het is onze taak – van alle Russische journalisten - om mensen de waarheid te vertellen over ons land, de positie waarin we ons bevinden en het regime. Want het is onze schuld dat dit is gebeurd. Wij hebben deze oorlog laten gebeuren’, gelooft hij. ‘Mensen zeggen me: “Het is niet jouw schuld, je hebt toch je best gedaan. Je hebt met Novaja Gazeta als een van de weinigen onafhankelijk nieuws gebracht.” Toch heb ik het gevoel dat het niet genoeg is geweest. Maar ik weet niet wat wél genoeg was geweest. Ik probeer te reflecteren op wat we hadden kunnen doen om het land niet in deze catastrofe te laten belanden.’

Waarschuwingstekens
Eind februari werden de plannen van Poetin zichtbaar voor de hele wereld, maar Kanygin is van mening dat de Russen het eerder hadden moeten zien. ‘Pas nu leggen we de verbanden, pas nu zien we de overeenkomsten met de geschiedenis. We hebben niet op tijd herkend hoe deze ramp zich al tien jaar geleden begon te ontvouwen.’ Bijvoorbeeld ‘toen Poetin gekke dingen zei over Polen, Oekraïne en de Baltische staten: het waren waarschuwingstekens’. En toch wilden velen het niet geloven. ‘We konden ons niet voorstellen dat die uitspraken gefundeerd waren op zulke kwaadaardige gedachten. Ik denk dat dat in ons mensen zit; dat we het ergste scenario niet willen geloven. We zijn geneigd te denken dat het niet zover zal komen. Maar we zouden - vanuit de Russische geschiedenis - beter moeten weten; het slechtste scenario wordt altijd waarheid.’

Wantrouwen
Het wantrouwen onder inwoners van Rusland is enorm, volgens Kanygin, ‘Vele malen groter dan in andere Europese landen. Het is een wantrouwen in alles: elkaar, de overheid en instituties.’ Dat gevoel werd zorgvuldig opgebouwd en fungeert nu als de voedingsbodem voor deze oorlog, gelooft hij. ‘Poetin is de aanstichter van de agressie en het wantrouwen in de samenleving. Hij weet hoe hij de mensen en het land kan bespelen. Hij weet hoe hij ze angst aanjaagt en bovenal hoe hij zichzelf geliefd maakt bij het volk. Daarom gelooft het grootste deel van de Russen niet in onafhankelijke media. Ze zien dat niet als een betrouwbare nieuwsbron, omdat ze is geleerd dat alleen de staatspropaganda dat is.’

Recordaantal bezoekers
Gelukkig is er ook een deel dat wel bereid is ‘de waarheid te zien en onafhankelijke media te lezen’. Vlak voor Novaja Gazeta de werkzaamheden moest staken, werd de website door een recordaantal bezoekers gelezen – meer dan vijf miljoen per dag. ‘Dat hadden wij nog nooit zo gezien. Twee maanden eerder was een miljoen al fantastisch. Het laat zien dat mensen in tijden van oorlog de platforms met betrouwbare informatie weten te vinden.’

Geen andere optie
Tot 28 maart, want nu zijn ook die mensen overgeleverd aan de staatsmedia. Een beangstigend idee voor Kanygin: ‘Ik bang dat ze na verloop van tijd gaan geloven in wat ze verteld wordt. Zo werkt de psychologie van de mens nou eenmaal: je hebt altijd iets nodig om in te geloven, om op te vertrouwen. Langzaam maar zeker zullen mensen in de greep van de propaganda vallen, ben ik bang. Want als er geen andere nieuwsbrenger is, dan heb je geen optie.’

Werkzaamheden voortzetten
Daarom probeert Kanygin met man en macht om van buiten de Russische landsgrenzen zijn werk als journalist voort te zetten. Hij is van plan met collega-journalisten – ook van Novaja Gazeta – een nieuw platform op te richten, hij maakt een podcast, en deelt nieuwsverhalen op YouTube. ‘We hopen de werkzaamheden voor de krant snel weer op te kunnen pakken, misschien over twee maanden, een half jaar of op een hele andere manier, misschien zelfs vanuit het buitenland. In de tussentijd probeer ik te doen wat ik kan. Het is geen waardige vervanging voor Novaja Gazeta, maar het is iets.’