Gevluchte journalist Pavel Kanygin: 'Voor veel Russen is tv belangrijkste nieuwsmedium'

Onderzoeksjournalist Pavel Kanygin over de gekleurde informatie van de Russische televisie. ‘Jongeren gebruiken internet, die weten beter in te schatten wat er waar is en wat niet.’

Op de vlucht
Kritiek op Vladimir Poetin op de Russische televisie? Nooit, zegt Pavel Kanygin, van de meest gerespecteerde krant van Rusland, de Novaja Gazeta. ‘Niet vóór de oorlog in Oekraïne en nu al helemaal niet. Ondenkbaar. En dat terwijl er in Rusland een stille meerderheid is die echt wel kritisch is op wat er gebeurt. Maar niemand die het durft te zeggen als er een camera draait – ze weten je te vinden en gooien je meteen in de gevangenis.’ Om dat lot te voorkomen vluchtte Kanygin zelf vanuit Rusland naar Nederland. Met name vanwege zijn onderzoek naar de ware toedracht van MH17 werd hij van alle kanten bedreigd en geïntimideerd. Zes collega’s van zijn krant werden al vermoord vanwege kritische berichtgeving.

Leugens
Vanuit Nederland blijft Kanygin de ontwikkelingen in zijn thuisland volgen, ook de berichtgeving over de oorlog in Oekraïne. Het voornaamste kanaal daarvoor in Rusland: televisie. Kanygin: ‘Voor miljoenen, miljoenen Russen is de tv veruit het belangrijkste medium om nieuws te volgen. De wereld die zij zien is de wereld zoals die op tv wordt gepresenteerd. Dat deze wereld op geen enkele manier overeenkomt met de werkelijke wereld, daar hebben ze geen idee van.’

Die verdoezeling van de waarheid was er al voor de oorlog in Oekraïne maar nog nooit was de collectieve misleiding op de Russische televisie zo extreem als nu. ‘Een giftige mix van leugens, haat en absurditeit’, noemt het Duitse weekblad Stern het. Kanygin kan zich vinden in die woorden. ‘De leugens, daar gaat het natuurlijk vaak over. En de haat hoef ik niet eens uit te leggen. Maar absurd is het ook. Dat was het al voor de oorlog, bijvoorbeeld tijdens de pandemie. Aan de ene kant probeerde men te verdoezelen hoe corona huishield in het land, en aan de andere kant was men het volk aan het voorlichten over het belang van vaccinaties. Een onwerkelijke spagaat: vaak is het om te lachen als het niet tegelijk zo dieptriest zou zijn.’

Nieuw narratief
Zo’n spagaat, die ligt ook op de loer bij de Russische berichtgeving over de oorlog in Oekraïne. Waar men in de eerste weken nog probeerde om de verliezen op het slagveld te negeren of in ieder geval af te doen als onbeduidend, ontkomen ze er nu niet aan om te informeren over de taaie tegenstand die ze treffen. ‘Ze moeten wel,’ zegt Kanygin, ‘want ze begonnen aan deze oorlog met de gedachte dat het nooit lang kon gaan duren. Een blitzkrieg was het idee. Maar dat werd het niet, integendeel.’

Om dat te verkopen aan de Rus voor de buis werd er een nieuw narratief bedacht: Rusland vecht niet tegen Oekraïne maar tegen de hele Westerse wereld. Kanygin: ‘Sinds april vorig jaar ging het op televisie opeens over hoe het Westen bezig is om Oekraïne tegen Rusland op te zetten. Vanaf het begin was het verhaal al dat we Oekraïne gingen bevrijden, niet bezetten. Geen oorlog maar een vrijheidsmissie dus. En die missie wordt volgens het Kremlin – en dus ook volgens de staatsmedia – gesaboteerd door het Westen. Dat is een verhaal waarmee ze heel lang verder kunnen. Het kweekt woede bij de kijkers, woede tegen het Westen.’

Kloof
Overigens is het goed om helder te krijgen wie het eigenlijk zijn, die kijkers. Niet alle Russen, zegt Kanygin. ‘Televisie is vooral voor de ouderen veruit het belangrijkste medium. Laten we zeggen: vijftig-plus. En dat geldt in het bijzonder voor de mensen in afgelegen gebieden. Stadsbewoners, jongeren: die krijgen een heel andere wereld te zien. Die gebruiken het internet, die weten zelf beter in te schatten wat er waar is en wat niet. Zo is er binnen het land een enorme kloof ontstaan tussen generaties, tussen stad en platteland, tussen hoogopgeleid en laagopgeleid. Ik denk niet dat ik hoef uit te leggen welke groep Poetin bereikt en misleidt. Voor hem is televisie cruciaal in het controleren van mensen.’

Die kloof is het afgelopen jaar alleen maar groter geworden, zegt Kanygin. Veel baboesjka’s –oudere Russische vrouwen – zien de belangrijke presentators en opiniemakers op de Russische televisie als hun beste vrienden ‘Ze houden van ze, ze bewonderen ze. En heel gevaarlijk: ze vertrouwen ze. Veel jongeren in Rusland zijn tegen de oorlog. Ze zullen het niet altijd uitspreken maar zo is het wel. Maar de ouderen zijn eerder geneigd om te geloven wat ze van hun geliefde tv-persoonlijkheden horen dan van hun kleinkinderen. Luister niet naar je kinderen, zeggen die, maar luister naar ons. Wij zijn er voor je. Zo wordt de kloof tussen generaties ook binnen families steeds groter.’

Gelachen om Oekraïens leed
Die baboesjka’s, dat zijn degenen die Poetin steunen. Eenzame vrouwen vaak, hun man al dood na een leven lang drinken. Kwetsbaar, met alleen dat ene scherm in de woonkamer als venster op de wereld. Poetin begrijpt dat, zegt Kanygin, en hij maakt er gebruik van. Of eerder: misbruik. Kanygin: ‘Ondertussen is de berichtgeving over de oorlog steeds extremer geworden. Ja, ze móéten soms wel slecht nieuws brengen. Als er troepen gesneuveld of omsingeld zijn, dan komt dat ook op de Russische televisie wel voorbij. Misschien niet in alle ernst, maar ze kunnen het niet compleet negeren. Maar wat ze dan steeds meer doen: eren.

De mannen die stierven, dat zijn helden, onze redders die vechten voor vrijheid. En zo groeit de woede tegen het Westen, want die zien hoe die zogenaamde helden sneuvelen in Oekraïne. Vervolgens is er tijdens de oorlog ook een sfeer ontstaan waarin gelachen wordt om Oekraïens leed. Zo maakten ze grappen over beelden van mensen die koolstofmonoxide vergiftiging opliepen door diesel-generatoren. En daar kreeg Zelensky dan ook nog even de schuld van.’

Maar, zegt Kanygin: niet élke Rus trapt in de misleiding. ‘Dat zou je denken als je naar Russische televisiekijkt: het tegengeluid hoor je er niet. Mensen zijn bang, misleid of allebei. En hoe langer de oorlog duurt, hoe idioter die misleiding wordt, tot op het punt dat hier ooit een einde aan komt. Ik voorspel je: dan zullen de grootste misleiders – de opiniemakers, de presentatoren, de gezichten van de Russische televisie – als eerste zeggen: ook wij zijn bedrogen en misleid. Vergeef ons.’

De krant waar Pavel Kanygin voor schrijft is het oudste onafhankelijke medium in Rusland. Of wás, misschien wel. Op 7 februari oordeelde de rechtbank in Moskou dat een eerdere uitspraak om de licentie van de krant in te trekken (september 2022) terecht was. Sinds november vorig jaar was de website al geblokkeerd in Rusland en de krant werd sinds maart al niet meer gedrukt. Het standvastig afkeuren van de oorlog in Oekraïne heeft de Novaja Gazeta waarschijnlijk de das om gedaan. Hoofdredacteur Kirill Martynov blijft strijdbaar op Twitter: ‘Het zal niet op deze manier stoppen.’ De journalisten gaan verder als bloggers, want dan vallen ze buiten de persstatus.