Gerrit Jan Zwertbroek

In 1925 richtte Zwertbroek samen met andere radioliefhebbers de VARA op. Hij kreeg als omroepsecretaris de dagelijkse programmaleiding op zich. Zwertbroek was zeer geliefd onder de luisteraars door zijn zondagmorgenpreken. Meestal was zijn preek gericht tegen het kapitalisme in het algemeen, en tegen het koningshuis en het leger in het bijzonder. De VARA noemde zichzelf “de omroep van het vrije woord” en Zwertbroek wist dit goed te benadrukken.

Maar Zwertbroek’s linkse ideologie bracht de VARA voortdurend in de problemen. Zijn zondagmorgenpreken zorgden vaak voor opschudding: zo erg dat de overheid regelmatig ingreep. Toen in 1933 Hitler aan de macht kwam, wilde VARA-collega Meyer Sluyser het volk waarschuwen voor onheil uit Duitsland. Zwertbroek negeerde het verzoek van Sluyser en ging zijn eigen gang. Hij zette gevluchte Duitse kunstenaars achter de microfoon en bood hen onderdak.

De spanningen liepen hoog op toen de VARA op aandringen van Zwertbroek in 1934 drie minuten stilte uitzond na de executie van Marinus van der Lubbe door de nazi’s. Hierop volgde een tijdelijk uitzendverbod als straf voor het beledigen van een bevriend staatshoofd. Toen ook het uitzenden van strijdliederen verboden werd ging Zwertbroek weer te ver. Hiermee was de maat vol voor de andere VARA-bestuurders. Hoe hard zij probeerden om de omroep in de lucht te houden, Zwertbroek wist altijd een tikje ver te gaan. Onder andere door toedoen van Meyer Sluyser, werd Zwertbroek ontslagen.

Hierna maakte Zwertbroek’s leven een complete ommezwaai. Van linkse strijder naar rechtse activist: Zwertbroek maakte een tocht naar de andere kant van het politieke spectrum. Hij sloot zich aan bij nationaalsocialisten en de fascistische partij Zwart Front. In 1942 mocht hij weer plaatsnemen achter de microfoon, nu in dienst van de bezetter. Zwertbroek’s toespraken leken net op die uit 1934, maar nu was het een mengelmoes van socialistische ideeën met die van het fascisme. Hoe heeft het zo ver kunnen lopen: van antifascist tot nazi? Het kwam wellicht door zijn VARA-collega, de joodse Meyer Sluyser. In Zwertbroek’s ogen was dat zijn grootste tegenwerker.

Na de oorlog nam Zwertbroek’s leven wederom een wending. Hij belandde acht jaar in de gevangenis en ging daarna door het leven als broeder Gerardus Johannes. Naast het schrijven van antisemitische brieven aan Meyer Sluyser preekte hij in de binnenstad van Amsterdam. Zijn preken waren een mix van religieuze teksten en antisemitische uitingen. In een slordige pij gekleed, met een briefje op zak waarin staat dat hij krankzinnig was, sleet hij zijn laatste dagen. Gerrit Jan Zwertbroek stierf in 1977 op vierentachtigjarige leeftijd in een verzorgingshuis.