Wat betekent ‘levenslang’ nu in Nederland?

Op 5 april 1983 schoot Cevdet Yılmaz zes cafébezoekers van café ’t Koetsiertje in Delft dood. Vier mensen raakten zwaargewond. In totaal vuurde hij twaalf kogels af, waarna hij het café verliet. Na een paar dagen werd hij gearresteerd. Het motief is nooit opgehelderd. Yılmaz kreeg een levenslange gevangenisstraf.

Verlof
We zijn 36 jaar verder. In die tijd heeft Yılmaz niet alleen maar in de gevangenis gezeten. Hij ging meerdere malen begeleid op verlof, en hij bleek tijdens die verloven zelfs een gezin te hebben gesticht. Lange tijd wás levenslang ook niet levenslang, in de praktijk. ‘Gemiddeld kwam je na zeventien jaar vrij’, zei Mick van Wely ( De Telegraaf ) in 2014 in De Nieuws BV . ‘In de vorige eeuw was levenslang zo lang als het nodig was’, aldus Wiene van Hattum, voorzitter van het Forum Levenslang, onlangs in hetzelfde radioprogramma. 'Als iemand vrijgelaten kon worden, omdat de persoon niet meer gevaarlijk was, dan werd hij ook vrijgelaten. Dat heeft nooit tot problemen geleid, dat gratiebeleid was goed. Het was op terugkeer in de samenleving gericht. Begin deze eeuw is dat de nek omgedraaid.’

In 2007 wilde hij op onbegeleid verlof, dat toen werd geweigerd – in de loop der jaren was de situatie van de nabestaanden belangrijker geworden in het strafproces. In 2014 volgde een nieuw verzoek, dat uiteindelijk na veel discussie en getouwtrek via een kort geding tot stand kwam. De rechter die destijds de straf oplegde, mengde zich inmiddels ook in het debat: als hij wist dat Yilmaz echt levenslang zou krijgen, had hij geen levenslang gegeven.

Gratie
Onbegeleid verlof is natuurlijk nog geen gratie. ‘Hij is veroordeeld op het moment dat het oude gratiebeleid nog bestond. Voor hem was een levenslange gevangenisstraf eigenlijk nog een straf die vooruitzicht gaf op vrijlating’, aldus Van Hattum. En het vooruitzicht daarop is ook door het Europees Hof geregeld: levenslange gevangenisstraf móet daar uitzicht op bieden. Ieder Europees land regelt deze uitspraak anders: in Duitsland spreekt een rechter zich na vijftien jaar uit over een levenslange straf, andere landen vragen rechters als er een verzoek komt. In Nederland besluit de minister voor Rechtsbescherming (nu: Sander Dekker, VVD) daar uiteindelijk over. ‘Dit zijn zulke maatschappelijke en politiek gevoelige zaken, dat het juist goed is dat iemand die democratische verantwoording verschuldigd is aan de Tweede Kamer zich hierover buigt. In alle openheid, in plaats van dat we er een gejuridiseerde discussie van maken en het proces nog dunnetjes overdoen’, zo verdedigt VVD-Kamerlid Jeroen van Wijngaarden deze methode. De uitspraak van de rechter is bij de uitspraak van de minister overigens wel leidend.

Leidend, maar niet bindend, zegt de minister nu. Want hij wees vorige week het gratieverzoek af.

Klaar
En dat terwijl de papieren nog zo goed waren. ‘Hij is door de TBS-kliniek behandeld, die behandeling is klaar, de kliniek zegt ook dat hij klaar is’, aldus Van Hattum . ‘Onafhankelijke deskundigen zeggen dat hij klaar is, de rechter die destijds die straf heeft opgelegd vindt dat het genoeg is geweest en adviseert om gratie te verlenen. En de reclassering zegt ook dat het niet nodig is om ook maar enige voorwaarde op te leggen als hij eventueel in vrijheid wordt gesteld.’

Er zitten nu 42 mensen levenslang vast in Nederland. ‘Dit slaat in als een bom. Als hij al geen gratie krijgt, dan zal niemand ooit gratie krijgen. Beter en veiliger dan deze uitgangssituatie kun je het gewoon niet krijgen. Juist deze zaak is de zaak waarin je bij uitstek gratie zou verwachten’, zegt Van Hattum over de situatie met Yilmaz. ‘Dekker heeft zijn eigen mening over vergelding, en wat gevaar is. Hij stelt eenvoudig zijn eigen mening, in plaats van die van de rechter en deskundigen. ’

Nog even voor de duidelijkheid: het Europees Hof heeft wel besloten dat uitzicht op vrijlating er altijd moet zijn, ook voor mensen die levenslang hebben gekregen.

Herhalen
Wat nu? Van Hattum: ‘Nu moet er weer een procedure worden gevoerd om de beslissing weer ongedaan te krijgen. Of maar weer een nieuw gratieverzoek. Dit zal zich steeds herhalen. Dat betekent dat deze gratieprocedure dus niet werkt. Het Forum Levenslang pleit al zo lang het bestaat om deze beslissing bij de rechter te leggen. Want zoals het nu gaat is het een willekeurige beslissing.’